„Księgi Jakubowe”: klucz do zrozumienia współczesności

Dekadę po premierze „Księgi Jakubowe” fascynują równie mocno jak na początku. Czy mamy do czynienia z najważniejszą pod wieloma względami pozycją w polskiej literaturze po 1989 roku, a jeśli tak, to dlaczego?

„Księgi Jakubowe” Olgi Tokarczuk to monumentalna powieść, która zdobyła uznanie zarówno w Polsce, jak i na świecie (czego dowodem chociażby nominacja do Międzynarodowej Nagrody Bookera). Wydana dziesięć lat temu, jesienią 2014 roku, okazała się na pewno jednym z ważniejszych dzieł literackich na krajowym podwórku po przełomie1989/1990. Gabaryty dzieła (ponad dziewięćset stron) mogą przytłaczać i odstraszać. Swoje opory warto jednak przemóc. Książka bowiem nie tylko odzwierciedla fascynację historiąXVIII-wiecznej Polski, ale porusza także uniwersalne kwestie, które pozostają aktualne dla ludzi żyjących w XXI wieku, co w dość prosty sposób sprawia, że „Księgi Jakubowe” są ważniejsze dla współczesnych czytelników i czytelniczek niż można przypuszczać. 

„Księgi Jakubowe” przedstawiają historię Jakuba Franka i jego zwolenników, frankistów, w kontekście wielokulturowej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Powieść ta nie tylko przybliża odbiorcom mało znaną dzieje religijnych i społecznych ruchów z XVIII wieku, ale także ukazuje bogactwo kulturowe ówczesnej Polski, w której – lepiej lub gorzej – współistniało wiele religii, narodowości i tradycji. Dla ludzi żyjących w XXI wieku, w świecie globalizacji i migracji, „Księgi Jakubowe” mogą stanowić istotny argument przypominający o wartościach różnorodności i tolerancji. 

Olga Tokarczyk snuje w dziele refleksję nad kwestiami tożsamości i przynależności, które w ostatniej dekadzie akcentowane są na różnych frontach z jeszcze większą częstotliwością. Postać Jakuba Franka, wokół której zbudowana została fabuła powieści, Żyda, który ogłasza się Mesjaszem i prowadzi swoich zwolenników przez szereg dramatycznych zmianreligijnych i społecznych, to symbol poszukiwania tożsamości i nieustannej transformacji.Tokarczuk, która nie pierwszy raz w swojej literackiej karierze sięga po tego typu zagadnienie, przedstawia tożsamość jako zjawisko złożone i dynamiczne. Frank, który zmienia religie i kultury (niejako kształtując na nowo odrębny kulturowy patchwork), staje się uosobieniem hybrydycznej tożsamości. Jego podróż od judaizmu przez chrześcijaństwo aż po islam pokazuje, że tożsamość nie jest stała i niezmienna, lecz podlega nieustannym wpływom i zmianom (a zmiana, trwanie w ruchu to z kolei inny istotny motyw w twórczości noblistki z 2018 roku). Ta wielowarstwowość tożsamości jest niezwykle istotna w XXI wieku, gdzie globalizacja, migracje i wielokulturowość są codziennością, a ich poznanie i współistnienie z odmiennością stanowić będą podstawę naszego świata. Olga Tokarczuk zwraca również uwagę, że tożsamość nie jest ani jednoznaczna, ani zamknięta. Wręcz przeciwnie: pokazywana jest jej otwartość na zmiany i wpływy zewnętrzne. W świecie, gdzie ludzie coraz częściej muszą odnajdywać się na styku odmiennych kultur i tradycji, taka refleksja nad tożsamością jest nie tylko aktualna, ale wręcz niezbędna. Powieść może więc zachęcić czytelników i czytelniczki do zrozumienia i akceptacji tej złożoności – często obecnejzarówno w nas, jak i w innych.

W XXI wieku, czasach, w których zjawiska takie jak migracja i uchodźstwo są na porządku dziennym, temat przynależności nabiera szczególnego znaczenia. Ludzie szukają akceptacji i swojego miejsca w nowych społeczeństwach i okolicznościach. Często napotykają przy tymna różnego typu bariery: kulturowe, religijne i społeczne. „Księgi Jakubowe” skłaniają do refleksji nad tym, jak możemy budować wspólnotę opartą na wzajemnym szacunku i zrozumieniu, które będą otwarte na różnorodność i inne doświadczenia życiowe.

Książka swoją premierę miała dziesięć lat temu, a więc mniej więcej rok przed tzw. falą uchodźców do Europy, która spowodowana była wieloma czynnikami. Jednym z nich była wojna w Syrii. Tokarczuk nad powieścią zaczęła pracować jednak o wiele wcześniej (tłumaczyła to w eseju opublikowanym na łamach magazynu „Książki” we wrześniu 2014 esej, który aktualnie dostępny jest na stronie „Gazety Wyborczej”[1]). W wywiadzie dla „Deutsche Welle” stwierdziła: „Wiedziałam o tym, że zaczynają się wojny klimatyczne, że można spodziewać się fal uchodźców. Zupełnie więc świadomie >>Księgi Jakubowe<< ukazują taką sytuację modelową, gdzie tematem jest spotkanie z obcym”[2]. 

To pojawienie się „obcego” w „naszym” świecie pociąga za sobą też napięcie między tożsamością indywidualną a kolektywną, na co Tokarczuk nie omieszkała zwrócić uwagi. Jakub Frank, jako lider ruchu religijnego, musi balansować między własnymi przekonaniami a potrzebami i oczekiwaniami tych, którzy uznają go za lidera. Ta dynamika jest szczególnie widoczna w scenach, gdzie Frank podejmuje decyzje, które mają wpływ na całą wspólnotę, ale także na jego samego. Współczesny świat stawia nader często jednostki przed wyborem między osobistymi aspiracjami a przynależnością do grupy – rodziny, społeczności lokalnejczy narodowej. Tokarczuk pokazuje, że tożsamość indywidualna i kolektywna są ze sobą nierozerwalnie związane, a równowaga między nimi jest kluczowa dla harmonijnego życia.

Tokarczuk, która wydaje się doskonale odnajdywać w tekstach czerpiących pełnymi garściami z religijnych dogmatów i jednocześnie jednoznacznie poddaje krytyce fanatyzm, w „Księgach Jakubowych” także nie pozwoliła nam zapomnieć o tym wątku. Zaprezentowana w powieści historia Jakuba Franka i jego wyznawców ilustruje, jak niebezpieczne mogą być skrajne przekonania i zamknięcie się na dialog z innymi. W XXI wieku, kiedy konflikty na tle religijnym i ideologicznym wciąż są obecne, „Księgi Jakubowe” przypominają o potrzebie otwartości, dialogu i wzajemnego zrozumienia. Frank, będący liderem religijnej sekty, wprowadza mieszankę doktryn i praktyk z różnych tradycji religijnych, co wzbudza zarówno zainteresowanie, jak i wrogość ze strony innych grup, innych wyznawców. W powieści Tokarczuk frankiści są prześladowani przez ortodoksyjnych Żydów oraz podejrzewani przez władze kościelne o piekielne konszachty. Prześladowanie to ukazuje, jak blisko dogmatyzmu leży możliwość nietolerancji, która z kolei sięga nader często po rozwiązania przemocowe. Historia Jakuba Franka może być więc przestrogą przed niebezpieczeństwami wynikającymi z fanatyzmu oraz pokazywać, że brak otwartości i zrozumienia dla innych finalnie doprowadzić może do konfliktów i cierpienia osób po obu stronach barykady. W kontekście naszych czasów, gdzie wiele konfliktów na świecie ma swoje korzenie w różnicach ideologicznych zapatrywaniach, „Księgi Jakubowe” przypominają o konieczności dialogu międzykulturowego. Powieść pokazuje, że jedynie poprzez wzajemne zrozumienie i szacunek można budować społeczeństwo oparte na tolerancji i pokoju. Z dzieła Tokarczuk bije więc wyraźna krytyka wszelkich form dogmatyzmu zestawiona równocześnie z zachętą do otwartości na różnorodność poglądów i wierzeń.

Ważnym aspektem twórczości naszej noblistki jest motyw kobiet i ich obecności w historii. W swoich książkach autorka przedstawia szereg żeńskich postaci, które odgrywają kluczowe role w rozwoju wydarzeń. W przypadku „Ksiąg Jakubowych” Tokarczuk szczególną uwagę poświęca rolom tych pań, które często są marginalizowane w tradycyjnych narracjach historycznych. U niej są nie tylko świadkami lub obiektem męskiej rywalizacji (jak chociażby w Sienkiewiczowskiej „Trylogii”), ale aktywnymi uczestniczkami historii. Jedną z centralnych kobiecych postaci jest tutaj Jenta – babka Jakuba Franka, która „nie domarła”, której losy odgrywają ważną rolę w narracji (sama jest zresztą jedną z trzech postaci snujących opowieść). Jenta symbolizuje mądrość i duchową siłę matriarchatu, będąc jednocześnie postacią, która przełamuje tradycyjne role narzucone kobietom w XVIII-wiecznym patriarchalnym społeczeństwie. Kreacja Elżbiety Drużbackiej, postaci historycznej, poetki czasów saskich, daje z kolei asumpt do tego, aby o kobietach żyjących w XVIII wieku mówić jak o buntowniczkach i personach równorzędnych w kontaktach z mężczyznami. Powieść opublikowana pierwszy raz w 2014 roku podkreśla, że kobiety zawsze były integralną częścią historii, nawet jeśli ich wkład przez lata niedoceniano, pomijano lub co gorsza ukrywano. Przedstawiając silne i złożone żeńskie postacie, autorka pokazuje, że każda opowieść ma wiele perspektyw i że nie można zrozumieć pełni ludzkich dziejów bez uwzględnienia każdej z nich. Tokarczuk w swojej powieści zwraca uwagę na to, że historia pisana przez męską rękę często pomija lub marginalizuje kobiety. „Księgi Jakubowe” stanowią próbę zapełnienia tej luki, oferując bogatą i wielowymiarową narrację(jeszcze raz Jenta!), w której głosy niewiast są słyszalne i znaczące. To przypomnienie o tym, że walka o równość i sprawiedliwość płci jest nie tylko aktualnym wyzwaniem, ale także głęboko zakorzenionym w historii dążeniem do uznania pełni ludzkiego doświadczenia.

„Księgi Jakubowe” skupiają na sobie uwagę z jeszcze jednego powodu. Są literaturąutrzymaną na mistrzowskim poziomie pod względem stylu, narracji i promocji dawnych dzieł. Olga Tokarczuk wykorzystuje tutaj narracyjną polifonię głosów, wielowątkowość i przeplatanie różnych perspektyw. W efekcie tych zabiegów książka jest dziełem bogatym, wielowymiarowym, ale i złożonym, co czasami może niektórych odbiorców przyprawiać o ból głowy. Dla współczesnego grona czytelników, którzy przyzwyczajeni są do fast foodowejkultury, „Księgi Jakubowe” oferują coś odmiennego – coś, co może wywierać wrażenie ciężkostrawnego, ale w gruncie rzeczy jest satysfakcjonującą intelektualnie i emocjonalnie przygodą z tekstem. Są ponadto związane ze starymi drukami z „Nowymi Atenami” Benedyktach Chmielowskiego na czele. Wystarczy spojrzeć na okładkę pierwszego wydania, aby dostrzec wyraźną inspirację kartą tytułową „Nowy Aten” (układ typograficzny i trawestacja fragmentu tytułu). Można zaryzykować stwierdzenie, że „Księgi Jakubowe” przyczyniają się do popularyzacji wiedzy o starodrukach. Noblistka wymienia i opisuje w powieści książki z okresu od XV do XVIII wieku. Co więcej, niemal wszystkie te tytuły są autentyczne i – na co zwróciła uwagę Martyna Osuch z Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, „można [je] obejrzeć w polskich zbiorach bibliotecznych, w gabinetach zbiorów specjalnych”. W przygotowanym kilka lat temu pod kątem mediów społecznościowych krótkim materiale wideo zatytułowanym „Czytaj z UW”, badaczka dostrzegła także jeszcze jeden niepodważalny plus tej powieści: – „Jest to chyba jedyna pozycja rozpowszechniona na aż taką skalę, która tę książkę dawną popularyzuje, przedstawiaszerszemu gronu odbiorców, takiemu zwykłemu czytelnikowi, który nawet sobie nie zdaje sprawy, że takie zbiory istnieją i że można do nich bardzo łatwo dotrzeć”[3].

„Księgi Jakubowe” Olgi Tokarczuk to nie tylko epicka opowieść historyczna, ale także niezwykle ważne dzieło literackie ostatnich lat, które porusza wiele aktualnych tematów istotnych dla ludzi żyjących w XXI wieku. Krytyka dogmatyzmu i fanatyzmu, a także podkreślenie roli kobiet w społeczeństwie stanowią centralne elementy powieści, które skłaniają do refleksji nad współczesnymi wyzwaniami i wartościami. Dzięki swojej złożoności i głębi „Księgi Jakubowe” stanowią niewątpliwie ważny głos w najnowszejliteraturze, oferując czytelnikom i czytelniczkom intelektualne wyzwanie, inspirację, naukę oraz klucz do tematów trudnych, ale ponadczasowych.

Z okazji dziesiątej rocznicy premiery „Ksiąg Jakubowych” w ofercie Wydawnictwa Literackiego pojawiły się jubileuszowa i limitowana edycja powieści. W przypadku tej drugiej każdy numerowany egzemplarz został zapakowany w eleganckie pudełko, a ponadto oznaczono go rocznicową pieczątką oraz – co chyba najważniejsze – podpisem autorki. Samo wznowione jubileuszowe dostępne jest z nową szatą graficzną, ale bez boksu oraz podpisu.

[1] Olga Tokarczuk, Jak pisałam „Księgi Jakubowe”, na: https://wyborcza.pl/7,75517,25308071,literacki-nobel-dla-olgi-tokarczuk-przeczytaj-esej-noblistki.html, dostęp: 7.07.2024 r.

[2] Olga Tokarczuk, Historia człowieka jest historią spotkań, rozm. przepr. Joanna de Vincenz, na: https://www.dw.com/pl/olga-tokarczuk-historia-cz%C5%82owieka-jest-histori%C4%85-nieustannych-spotka%C5%84/a-43903923, dostęp: 7.07.2024 r.

[3] Materiał do obejrzenia chociażby w serwisie Youtube.com, na: https://www.youtube.com/watch?v=fvobZzB54Eo, dostęp: 7.07.2024 r.