Transformacja województwa śląskiego – nowa jakość rozwoju społeczno-gospodarczego

Transformacja społeczno-ekonomiczna to idea, które w coraz silniejszy sposób organizuje dyskurs dotyczący przyszłości regionów, zwłaszcza zaś takich, których sytuacja determinowana jest przez  industrialną przeszłość. Na gruncie województwa śląskiego można mieć pewne wątpliwości co do świeżości i oryginalności tego pojęcia; jest to bowiem region, w którym od dziesięcioleci głównym celem – realizowanym z różnym skutkiem – jest przebudowa fundamentów (restrukturyzacja) gospodarki i rynku pracy. Nie zajmując się subtelnościami definicyjnymi można stwierdzić, że współczesne rozumienie transformacji jest wielowymiarowe, ściśle powiązane z koncepcją rozwoju zrównoważonego i nieco niejednoznaczne. Jakiej zatem transformacji wymaga województwo śląskie? W podstawowym zakresie, proces ten odnieść trzeba do kondycji gospodarczej i społecznej regionu. 

W kontekście gospodarczym, transformacja województwa śląskiego może być utożsamiana z procesem prowadzącym do wzmocnienia konkurencyjności i atrakcyjności biznesowej regionu oraz zapewnienia trwałości jego rozwoju. Musi więc stanowić odpowiedź na wyzwania i dysfunkcje, które w tym rozwoju obecnie się uwidaczniają. Zmiany siły i pozycji gospodarczej województwa śląskiego analizowane w oparciu o podstawowy wskaźnik makroekonomiczny jakim jest Produkt Krajowy Brutto (PKB) pokazują, że województwo utrzymuje wśród polskich regionów silną pozycję wyrażaną bezwzględną wartością PKB. Równocześnie jednak, obserwowane zmiany tej wartości ukazują stopniową utratę pozycji województwa w kraju. Jeszcze w 2004 roku PKB per capita był w regionie o ponad 11% wyższy niż średnia krajowa; obecnie, przewaga ta zmalała do niespełna 4%.  Oznacza to, że udział województwa śląskiego w gospodarce kraju maleje a możliwości dalszego rozwoju opierające się na branżach tradycyjnych stopniowo się wyczerpują. Na tym tle widoczna jest konieczność działań transformacyjnych, których celem powinno być wprowadzenie nowej jakości do struktury gospodarczej regionu. Według opracowywanego przez Bank Millenium indeksu innowacyjności (opierającego się na pięciu wskaźnikach szczegółowych) województwo śląskie zajmuje pod tym względem dopiero piąte miejsce w kraju. Region najlepiej wypada pod względem wydajności pracy zajmując trzecie miejsce w Polsce. W pozostałych wskaźnikach pozycja regionu jest wyraźnie gorsza (np. 8 miejsce pod względem wydatków na badania i rozwój, 6 miejsce w liczbie pracujących w sferze badawczo-rozwojowej, 5 miejsce w liczbie patentów). Taki rozkład ocen pokazuje, że jesteśmy ciągle regionem wykorzystującym pracowitość mieszkańców, lecz w znacznie mniejszym stopniu zdolnym do zagospodarowania posiadanego kapitału intelektualnego. Celem transformacji musi więc być wyraźne zwiększenie udziału wiedzy w wartościach generowanych przez firmy w regionie. To kreatywność, innowacyjność, przedsiębiorczość, wyspecjalizowane kompetencje mieszkańców powinny stawać się najważniejszym zasobem wykorzystywanym w rozwoju gospodarki regionu.

Drugim podstawowym celem transformacji jest podnoszenie jakości życia. Bardzo trudno jest opisywać i jednoznacznie oceniać jakość życia w województwie śląskim. Zróżnicowanie wewnętrzne regionu powoduje, że można w  nim znaleźć ośrodki o dobrym wyposażeniu infrastrukturalnym, wysokiej dostępności usług społecznych i rynkowych, korzystnych warunkach ekologicznych, rozwijającej się ofercie mieszkaniowej. Równocześnie jednak, niewiele jest obszarów, którym można przypisać wysoką jakość życia przejawiającą się we wszystkich tych aspektach. Szczególną uwagę warto poświęcić ośrodkom miejskim. To właśnie one powinny stawać się biegunami rozwoju oraz miejscami najbardziej przyjaznymi dla mieszkańców. Widać wyraźnie, że tak jednak się nie dzieje. Utrzymuje się wysoka intensywność ruchów migracyjnych przejawiająca się w przemieszczaniu mieszkańców z miast na obszary podmiejskie i wiejskie. Udogodnienia dostępne w naszych miastach nie są w stanie – w opinii wielu mieszkańców – zrekompensować deficytu tych wartości, które można utożsamiać z szeroko pojmowanym bezpieczeństwem, w szczególności zdrowotnym, determinowanym przez sytuację ekologiczną. Inną, trudno mierzalną, ale niezwykle istotną wartością powiązaną z jakością życia jest estetyka przestrzeni. Miasta naszego regionu posiadają swój koloryt będący pochodną przemysłowej przeszłości. Ciągle jednak brakuje dużych, wielofunkcyjnych, przyjaznych przestrzeni mieszkaniowych i publicznych. Próbując opisać jakość życia w sposób bardziej obiektywny warto sięgnąć do rankingów umożliwiających dokonanie porównań z innymi regionami. W rankingu OECD pod względem zadowolenia mieszkańców z życia region zajmuje wśród 16 województw 9 miejsce w kraju (2,6 pkt na 10 możliwych). Według innych kryteriów województwo śląskie zajmuje następujące pozycje: zdrowie – 13 miejsce, bezpieczeństwo – 11 miejsce, środowisko – 16 miejsce, Wysoka natomiast jest pozycja regionu w aspekcie edukacji (1 miejsce) i obywatelskiej aktywności (3 miejsce). To tylko potwierdza wcześniejszą konkluzję, że kapitał ludzki i społeczny mogą być realnymi podstawami transformacji województwa śląskiego. Ostatnie kilkanaście lat to okres radykalnej przebudowy kwalifikacji mieszkańców. Wśród pozytywnych wyróżników regionu wskazać można dużą liczbę i dywersyfikację uczelni oferujących kształcenie na wielu różnych kierunkach i specjalnościach. Co więcej, zaobserwować można rozwój uczelni w miastach, które nie były dotychczas utożsamiane z tradycją akademicką. Młodzi mieszkańcy regionu mogą więc z dużą swobodą decydować o swojej ścieżce edukacyjnej, zaś wzrost poziomu wykształcenia wspiera ich mobilność zawodową. Wyzwaniem, które wyłania się w tym kontekście jest zapewnienie w regionie miejsc pracy o atrakcyjności nadążającej za wzrostem kwalifikacji mieszkańców. Jest to warunek konieczny dla powstrzymania negatywnych procesów migracyjnych prowadzących do zubożenia kapitału ludzkiego województwa, a także do ograniczania możliwości przeprowadzenia transformacji opartej na innowacjach. 

Podsumowując, województwu śląskiemu potrzebna jest transformacja, której wynikiem stanie się pełniejsze zagospodarowanie potencjałów regionu, wdrożenie zmian umożliwiających wykorzystanie kapitału ludzkiego i instytucjonalnego, przywrócenie wiodącej pozycji gospodarczej w kraju, a nade wszystko wyzwalanie kreatywności i przedsiębiorczości mieszkańców.

Tekst powstał w ramach projektu „Green future & Just Transition in Silesia” finansowanego w ramach inicjatywy Europe Beyond Coal.