Śląskie w procesie transformacji – wczoraj – dziś – jutro

Województwo śląskie to specyficzny obszar w polskiej przestrzeni regionalnej, społecznej i gospodarczej. To  najbardziej zurbanizowany obszar ze złożoną  strukturą osadniczą, z  policentryczną metropolią miejską  i wieloma dużymi miastami o istotnym znaczeniu gospodarczym w Polsce. Ten silnie uprzemysłowiony region, kiedyś opierający się na działalności związanej z przemysłem wydobywczym oraz ciężkim, dziś, po latach transformacji i pomimo często stereotypowego postrzegania, jest regionem o silnie zdywersyfikowanej strukturze gospodarczej, w której dynamicznie rozwijają się różnorodne gałęzie  przemysłu np. automotive  i inne obszary nowoczesnej gospodarki, w tym np. przemysły kreatywne. 

Należy tu zauważyć, że procesy transformacji tego regionu  trwają nieprzerwanie od lat 90 ubiegłego wieku. Po zmianie systemu gospodarczego zainicjowano i przeprowadzono  procesy restrukturyzacji tradycyjnych sektorów. W latach 90 XX wieku zawarto tu wyjątkowe porozumienie społeczne pomiędzy stroną rządową, samorządową i społeczną – Kontrakt Regionalny dla Województwa Katowickiego. Kontrakt miał wesprzeć m.in. działania pobudzające rozwój przedsiębiorczości i złagodzić problemy społeczne i gospodarcze wynikające z ograniczenia skali działania sektora górniczego. Wiele z zaprojektowanych tam instrumentów stało się potem podstawą rozwiązań w zakresie działań samorządu terytorialnego w procesie kreowania rozwoju lokalnego i regionalnego. W regionie powstało wiele, działających do dziś instytucji, w tym finansowych i wspierających regionalny sektor przedsiębiorczości. 

W kolejnych latach obok działań zogniskowanych na sektorze górniczym, którym  towarzyszyły doraźne działania osłonowe dla odchodzących pracowników, podejmowane były szersze inicjatywy.  W tym kontekście należy tu wspomnieć o programach, które w swych założeniach miały pobudzać i wpływać na rozwój regionu.  Przykładem tego typu działań może być opracowany na szczeblu rządowym w 2015 r. Program „Śląsk 2.0”, którego celem miało być wspieranie alternatywnych możliwości rozwojowych regionu wobec kryzysu sektora górniczego oraz inicjatywę regionalną,  pt. „Kierunek Śląskie 3.0”. Zaplanowane w tych dokumentach działania i inwestycje zostały wypracowywane w dialogu z partnerami społeczno-gospodarczymi. Niestety w niewielkim stopniu zostały one zrealizowane z powodu braku zapewnienia rzeczywistych źródeł ich finansowania.  

Mówiąc o procesie transformacji nie należy zapominać o szczeblu samorządowym, który zarówno na poziomie lokalnym, jak i regionalnym realizuje swoje koncepcje rozwojowe wyrażone w strategiach rozwoju. Jednak zaangażowanie i możliwości działań samorządów są zróżnicowane, a z punktu widzenia osiągnięcia efektów o znaczeniu regionalnym, działania te wymagają odpowiedniej koordynacji i wzmocnienia narzędzi finansowych.

Aktualnie w regionie wdrażany jest Program dla Śląska będący instrumentem polityki krajowej. Czy będzie on realnym instrumentem przeobrażania regionu?  Zależeć będzie to od wielu czynników, m.in. od tego czy faktycznie zostaną do niego zaadresowane odpowiednie instrumenty, np. finansowe w ramach nowego okresu finansowania UE 2021-2027 oraz od utrzymania szerokiego, partnerskiego modelu realizacji procesu wdrażania.   

Pomimo wielu zmian jest jeszcze wiele wyzwań stojących przed regionem. Po 25 latach od Kontraktu Wojewódzkiego  w wielu wymiarach transformacji zabrakło konsekwencji lub działano w oparciu o krótkookresową kalkulację, nie biorąc pod uwagę odległych skutków tych  działań, czy też zaniechano niektórych z nich. Występują problemy ekologiczne, a zanieczyszczone  środowisko  wpływa na stan zdrowia i kondycję mieszkańców. Niewątpliwie jednym z pilnych zadań jest  unowocześnienie tradycyjnych sektorów gospodarki oraz wprowadzenie zmian w zakresie bilansu energetycznego regionu. Niestety region pomimo dużego potencjału nie do końca wykorzystuje wszystkie możliwości i szanse. Nie bez znaczenia są  tu kwestie związane zarówno z niezbyt korzystnym wizerunkiem regionu, który często opiera się o stereotypy, ale również realne kwestie związane z jakością życia w obszarze wysokiej urbanizacji.   

Śląskie  jest obszarem, w którym proces  transformacji trwa, lecz musimy zauważać, że  jego charakter i uwarunkowania, zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrze, są inne niż te z lat 90. W związku z tym, do głównych wyzwań na kolejny okres transformacji zaliczyć należy:

• kontynuację dywersyfikacji i równoważenie gospodarki regionu w oparciu o wysoki poziom technologii oraz innowacyjności, rozwój sektorów kreatywnych  opartych o wiedzę,  
• przeciwdziałanie zjawiskom depopulacji oraz starzenia się społeczeństwa,
• rozwój aktywności i kompetencji zawodowych i społecznych mieszkańców,
• ograniczenie niskiej emisji i zanieczyszczenia środowiska,
• koordynację planów i działań pomiędzy samorządami w sprawnie zarządzanych obszarach funkcjonalnych, wykraczających poza granice administracyjne poszczególnych miast i gmin. 

Czy dotychczasowe procesy transformacji  należy uznać za  sukces czy porażkę? Spoglądając na dzisiejsze województwo śląskie trzeba uznać, że pomimo skali tych zmian, często wiążących się z oporami i sprzeciwem społecznym, których konsekwencje mogły być podłożem długookresowego kryzysu,  region nadal jest istotnym centrum gospodarczym w Polsce. Śląskie się rozwija i zmienia, a zmianom struktury gospodarczej towarzyszą zmiany społeczne, przestrzenne i środowiskowe.  Tu należy podkreślić istotną rolę  mieszkańców i  samorządów lokalnych. To właśnie ludzie i wspólnoty lokalne umożliwiły łagodzenie negatywnych skutków, które często towarzyszą procesom restrukturyzacyjnym. 

Spoglądając na bogate doświadczenia regionu w realizacji działań transformacyjnych zarówno tych realizowanych z poziomu krajowego, jak i podejmowanych na poziomie samorządu województwa oraz lokalnych społeczności, konieczne jest prowadzenie szerokiego dialogu społecznego, w celu wypracowania długookresowej wizji regionu i podejmowanie konsekwentnych działań zmierzających do jej osiągnięcia. 

Tekst powstał w ramach projektu „Green future & Just Transition in Silesia” finansowanego w ramach inicjatywy Europe Beyond Coal.