Zawyżone rachunki za prąd. Najwyższa Izba Kontroli zbadała wybrane gminy

Gminy nie wykorzystywały oszczędnie i efektywnie pieniędzy na oświetlenie dróg, ulic, parków położonych na ich terenie. Takie wnioski płyną z doraźnej kontroli NIK przeprowadzonej w dziewięciu gminach trzech województw. Ustalenia kontroli pokazały, że obciążenie gminnych budżetów z tego tytułu mogło być mniejsze nawet o 12 procent, a gminy poniosły łącznie straty finansowe przekraczające 2,2 mln zł. W niektórych gminach błędy popełniono także na etapie przygotowania i prowadzenia postępowań na zakup energii elektrycznej na potrzeby oświetlenia drogowego. W jednym przypadku wykonawcę modernizacji części oświetlenia przestrzeni publicznej o wartości 279 tys. zł netto, wyłoniono z pominięciem przepisów ustawy Prawo zamówień publicznych.

Finansowanie oświetlenia przestrzeni publicznej to jedno z zadań powierzonych do realizacji samorządom gmin. Obejmuje ono zarówno pokrycie kosztów energii elektrycznej pobranej przez uliczne latarnie, jak i koszty budowy i utrzymania infrastruktury oświetleniowej.  Miejsca, których oświetlenie finansuje gmina to obszary codziennego funkcjonowania mieszkańców, a od tego czy ulice, parki lub inne przestrzenie publiczne są oświetlone zależą ich komfort i poczucie bezpieczeństwa.

Tymczasem, poszukując oszczędności w związku z rosnącymi cenami energii i nałożonym na gminy obowiązkiem zmniejszenia zużycia energii elektrycznej o 10 procent, władze części gmin zdecydowały się na czasowe lub stałe ograniczenia w oświetleniu dróg, ulic i parków. Nie znalazło to jednak zrozumienia u części mieszkańców.

Kontrolę przeprowadzono w dziewięciu gminach województw: dolnośląskiego (Bielawa, Dzierżoniów, Oleśnica), kujawsko-pomorskiego (Barcin, Kcynia, Koronowo) i wielkopolskiego (Czarnków, Piła, Środa Wielkopolska). Objęła lata 2021-2022.

Najważniejsze ustalenia kontroli

Podejmując kontrolę NIK chciała przede wszystkim dowiedzieć się, czy wobec rosnących cen energii elektrycznej oraz rosnącego w związku z tym obciążenia gminnych budżetów, ich władze oszczędnie i wydajnie wykorzystywały środki na sfinansowanie oświetlenia ulic, dróg i parków. Ustalenia kontroli pokazały, że gminy – poza modernizacją i wymianą infrastruktury na nowszą i bardziej oszczędną – nie podejmowały innych działań, które pozwoliłby zoptymalizować, a tym samy zmniejszyć wydatki na oświetlenie przestrzeni publicznej. Działo się tak, mimo że samorządy gmin były zobowiązane (zgodnie z ustawą o finansach publicznych) do dokonywania wydatków publicznych w sposób celowy i oszczędny, z zachowaniem zasady uzyskiwania najlepszych efektów z danych nakładów oraz optymalnego doboru metod i środków służących osiągnięciu założonych celów.

Możliwość zmniejszenia nakładów na sfinansowanie oświetlenia drogowego wykazały przeprowadzone przez NIK szczegółowe analizy wydatków poniesionych przez skontrolowane gminy na ten cel w latach 2021-2022. Analizą, przy wsparciu powołanego przez NIK biegłego z zakresu efektywności energetycznej, objęto ponad 15,5 tys. faktur dotyczących prawie 1200, tj. 95% wszystkich punktów poboru energii (PPE) składających się na sieć oświetlenia przestrzeni publicznej na terenie skontrolowanych gmin. Szczegółową analizą w poszczególnych okresach rozliczeniowych dla każdego PPE objęto wykazane na fakturach zużycie energii i moc umowną oraz ustalony w gminach czas pracy oświetlenia. Wyniki analiz pozwoliły wskazać punkty poboru energii, w których mogło dojść do zawyżenia zużycia energii elektrycznej sięgającego w jednej z gmin blisko 500 tys. kWh. W sumie w skontrolowanych gminach zawyżenie zużycia energii elektrycznej, w latach 2021-2022, wyniosło niemal 1,5 mln kWh, a jego wartość to 825 tys. zł.

Nadmiarowe zużycie energii elektrycznej mogło być spowodowane jej bezumownym poborem z sieci (kradzież), użyciem źródeł światła o mocy wyższej od przewidzianej przy projektowaniu sieci, błędami w odczytach urządzeń pomiarowych lub szacunkowymi odczytami, a także niewłaściwym ustawieniem urządzeń pomiarowych rozgraniczających strefy czasowe. Stała analiza i weryfikacja danych ujętych w fakturach pozwoliłaby gminom na bieżąco eliminować takie zdarzenia.

Każde zidentyfikowane zawyżenie zużycia energii elektrycznej powinno pociągać za sobą weryfikację wielkości zamówionej mocy umownej (maksymalna ilość energii elektrycznej, jaką dystrybutor zobowiązuje się dostarczyć do punktu poboru w danym momencie). Moc umowna jest wielkością istotnie wpływającą na końcową cenę za dystrybucję energii elektrycznej. Ważne by była odpowiednia do ilości zużywanej energii elektrycznej. W przeciwnym razie, w przypadku jej zawyżenia ponosi się wydatki za dostarczoną a niewykorzystaną energię elektryczną, a w przypadku zaniżenia możliwe są dodatkowe wydatki za przekroczenie ustalonego limitu kilowatów.

NIK dysponując informacjami o zamówionej mocy umownej, zużyciu energii elektrycznej i czasie pracy oświetlani ustaliła, że skontrolowane gminy zamówiły dostarczenie mocy o ponad 6,5 tys. kW wyższej od faktycznych potrzeb. W jednej z gmin zawyżenie wyniosło prawie 2,5 tys. kW. Niewłaściwy dobór mocy umownej mógł być spowodowany użyciem niższych lub wyższych mocy źródeł światła od przyjętych w dokumentacji projektowej lub niezweryfikowaniem mocy umownych po przeprowadzonej modernizacji oświetlenia. Z mocą umową ściśle powiązane jest zabezpieczenie przedlicznikowe chroniące instalację przed skutkami przeciążeń. Wykonana w czasie kontroli analiza wykazała przypadki niewłaściwego dobrania również tego parametru.

NIK analizą objęła także prawidłowość doboru taryf do parametrów oświetlenia drogowego w skontrolowanych gminach. Dzięki zidentyfikowanym przez NIK przypadkom zawyżenia zużycia energii elektrycznej oraz niewłaściwie dobranej mocy umownej, przy ustalonym w gminach czasie pracy oświetlenia, okazało się, że gminy dla części PPE dobrały taryfy nieadekwatne do faktycznych potrzeb. Straty skontrolowanych gmin, za lata 2021-2022, z tytułu niewłaściwie dobranych taryf i zawyżenia mocy to 1 mln 416 tys. zł.

NIK sprawdziła też prawidłowość przygotowania i prowadzenia postępowań na zakup lub dostawę energii elektrycznej na potrzeby oświetlania przestrzeni publicznej. Nieprawidłowości stwierdzono w trzech gminach. Polegały one m.in. na wyłonieniu w jednej z gmin wykonawcy modernizacji części oświetlenia ulicznego, o wartości 270 tys. zł netto, z pominięciem ustawy Prawo zamówień publicznych, mimo że nie było do tego podstaw. Z kolei w dwóch innych gminach nierzetelnie opisano przedmiot zamówienia na zakup lub dostawę energii elektrycznej. Wskazano jako szacowaną wartość zużycia energii elektrycznej na dany okres wielkość o ponad 1,1 tys. MWh różną od zużycia w czasie będącym podstawą szacowania. Takie działanie naruszyło zasadę przejrzystości przygotowania i prowadzenia postępowania o udzielenie zamówienia, o której mowa w ustawie Prawo zamówień publicznych. Dodatkowo w jednej z tych gmin nierzetelnie zarządzano ryzykiem wzrostu cen kontraktów na Towarowej Giełdzie Energii i nie zapewniono terminowego podejmowania odpowiednich czynności, co ograniczyło możliwość oszczędnego zakupu energii elektrycznej.

Wnioski

Do prezydenta i burmistrzów skontrolowanych gmin NIK skierowała wnioski, których efektem będzie optymalizacja wydatków ponoszonych na sfinansowanie oświetlenia przestrzeni publicznej. Kierujący urzędami gmin powinni zapewnić:

• prowadzenie stałych, pogłębionych i kompleksowych analiz – również po każdej, nawet częściowej modernizacji sieci oświetlenia drogowego – parametrów i opłat wpływających na końcową cenę oświetlenia przestrzeni publicznej, w tym wielkości mocy umownej, zabezpieczenia przedlicznikowego i czasu pracy oświetlenia oraz zużycia energii elektrycznej w danym okresie rozliczeniowym (odczyt licznika),
• ustalenie przyczyn każdego zidentyfikowanego zawyżenia zużycia energii elektrycznej,
• korektę zamówionych wielkości, parametrów i taryfy stosownie do faktycznych potrzeb.

Najwyższa Izba Kontroli