Środowisko przyrodnicze w sprawiedliwej transformacji regionów górniczych

Uwolnienie rynku początkiem lat 90. doprowadziło do zakończenia działalności wielkich przedsiębiorstw, w tym tzw. ciężkiego przemysłu. Natomiast te, które do dziś zabezpieczają bazę energetyczną Polski, generują liczne problemy w sferze gospodarczej i społecznej. Zatem co dalej? 

Generalnie można odnieść wrażenie, że proponowane programy restrukturyzacji jak i transformacji skupiają uwagę głównie na zabezpieczeniu środków finansowych na rozwiązania w tych dwóch obszarach. Dopiero ostatnie 10 lat to czas, w którym zaczęto nieznacznie dostrzegać, w planowanych procesach transformacji, również problem przekształconych elementów środowiska przyrodniczego i jego związku ze zdrowiem ludzi.

Niestety ciągle brakuje myślenia całościowego. Ekosystemowego. Jak skuteczne są przeprowadzane/planowane działania sprawiedliwego transformowania obszarów pogórniczych? W mojej ocenie, nawet jeżeli przeznaczane zostaną na nie ogromne środki finansowe i zastosowane najnowocześniejsze rozwiązania techniczne, mogą one mieć nieznaczne efekty w niefunkcjonującej przestrzeni przyrodniczej, która zabezpiecza świadczenia warunkujące jakość życia ludzi. 

Dlatego środowisko przyrodnicze, jako zestaw ściśle ze sobą powiązanych elementów, nie może być nieobecne w planowaniu sprawiedliwej transformacji! To ono jest areną zmian jakie spowodowały dziesięciolecia korzystania z jego zasobów z jednej strony i poszukiwań mniej lub bardziej „udanych” sposobów jego naprawy z drugiej. 

W Programie dla Śląska¹ zapisano, że po transformacji jakość środowiska będzie lepsza, ograniczając się do zagadnienia poprawy jakości powietrza. Niestety nie odnalazłam tam zapisów dotyczących sedna funkcjonowania przyrody, a więc poprawy stanu różnorodności biologicznej, wsparcia funkcjonowania ekosystemów, przywracania potencjału świadczonych przez nie usług czy wreszcie budowania kapitału przyrodniczego, który jako zasób może generować strumień korzyści. 

I o ile, jak się wydaje, ogólnie świadomość społeczna w zakresie jakości środowiska rośnie, spadek różnorodności biologicznej nie omija regionów pogórniczych. Powstające ekosystemy, takie jak zwałowiska czy tereny zawodnione, które wprawdzie sprzyjają kreowaniu „nowych” ekosystemów o nowych potencjałach świadczenia usług dla ludzi, to wymagają one równocześnie nowego podejścia w ich zagospodarowywaniu. Podejścia opartego na procesach naturalnych. Dlatego tym bardziej należy poświęcić im więcej uwagi i uwzględnić w przeprowadzanej transformacji, bo dziś nie można jednoznacznie stwierdzić czy nie staną się one zabezpieczeniem warunków do życia na naszej planecie w przyszłości. 

Wciąż za mało słyszalny jest głos naukowców i organizacji pozarządowych w sprawie sprawiedliwej transformacji z uwzględnieniem właściwe funkcjonujących ekosystemów, zwłaszcza w kontekście „zdrowia” środowiska (environmental health). Zdrowe środowisko to elementzdrowia publicznego, ściśle związany z jakością życia ludzi i kondycją gospodarki, o czym przekonujemy się podczas pandemii COVID-19.

Dziś jedno jest wiadome², nie ma już powrotu do tego co było przed intensywnym uprzemysłowieniem, nawet przy znacznym wsparciu ze strony ludzi i rozwijających się technologii w zakresie ochrony środowiska. 

Zatem sprawiedliwa transformacja regionów górniczych, jako swoisty eksperyment opracowany w oparciu o wizje przyszłości a tym samym obarczony dużym ryzykiem, nie powinien być przeprowadzony bez uwzględnienia kapitału środowiska przyrodniczego. A w programach sprawiedliwej transformacji właściwy stan i funkcjonowanie ekosystemów oraz wnoszony przez nie kapitał naturalny powinien być fundamentem dla proponowanej transformacji społecznej i gospodarczej.

¹„Program dla Śląska”, dz. cyt., str. 12.

• ² R.J. Hobbs i wsp. 2006.^. Novel ecosystems: theoretical and management aspects of the new ecological world order. Global Ecology and Biogeography 15(1):1–7

Tekst powstał w ramach projektu „Green future & Just Transition in Silesia” finansowanego w ramach inicjatywy Europe Beyond Coal.