Magdalena Ochwat: Czy Pani od polskiego może być eko?

dr Magdalena Ochwat, Instytut Polonistyki, Uniwersytet Śląski

Na czym polega Twoja praca?

Jestem pracowniczką Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, gdzie współtworzę Interdyscyplinarne Centrum Badań nad Edukacją Humanistyczną wraz z koleżankami i kolegami z różnych wydziałów. Nasza jednostka zajmuje się kompleksowym badaniem edukacji, obejmując nie tylko dydaktykę, lecz także publikowanie artykułów naukowych i monografii na ten temat. Prowadzimy zaawansowane badania naukowe na temat podstaw wobec zmiany klimatu, a także wprowadzamy innowacyjne trendy i metody do sfery edukacji. Szczególny nacisk kładziemy na edukację humanistyczną oraz kształcenie polonistyczne, ze szczególnym uwzględnieniem analizy i interpretacji lektur szkolnych. Przez naszą działalność dążymy do pogłębienia wiedzy i praktyki edukacyjnej w zakresie humanistyki, łącząc teorię z praktycznymi rozwiązaniami.

Nie sposób właściwie kształcić bez uwzględnienia kontekstu życia codziennego, które uległo diametralnym zmianom w ciągu ostatnich dziesięciu lat. Staramy się podkreślać ten fakt w procesie edukacyjnym. Dlatego współczesne podejście do humanistyki nie może pomijać aspektów środowiskowych, klimatycznych i ekologicznych. Chociaż w formalnych dokumentach szkolnych brak jest odpowiednich odniesień do kryzysu klimatycznego czy globalnego ocieplenia, to staramy się wprowadzać te zagadnienia do szkoły, pokazując, że jest to możliwe na przedmiotach humanistycznych, w tym na lekcjach języka polskiego.

Ważne jest, aby nauczyciele posiadali nowe zielone kompetencje i umiejętności w zakresie edukacji klimatycznej. Uważamy, że systemowe zmiany są konieczne, aby można było realizować tę misję, ale już teraz pokazujemy, iż można uwzględniać problemy związane z klimatem, środowiskiem oraz relacjami ze zwierzętami i roślinami, ucząc w szkole.

W mojej pracy koncentruję się na humanistyce, ukazując możliwości integracji tych tematów z lekturami szkolnymi, nawet należących do archaicznego kanonu, takimi jak: „Pan Tadeusz”, „Quo vadis” czy „Mały Książę”. Te dzieła literackie mogą służyć jako medium do refleksji nad relacjami człowieka ze środowiskiem naturalnym. W ten sposób, nawet bez systemowych zmian, możemy kształtować świadomość ekologiczną i klimatyczną uczniów.

Jeżeli nie nastąpi zmiana w obszarze edukacji, trudno będzie mówić o rzeczywistej przemianie społecznej. Choć możemy czekać na aktualizację podstaw programowych wszystkich przedmiotów, już teraz podejmujemy działania, nie chcąc dłużej zwlekać. Właśnie teraz w ramach współpracy z miastem Katowice stworzyliśmy miejski program edukacjiklimatycznej, który polegał na integracji treści z zakresu środowiskowego z podstawami programowymi wszystkich przedmiotów w szkołach podstawowych. Tematy związane z kryzysem klimatycznym nie zostały zarekomendowane do realizacji jako osobny przedmiot. Treści te wpletliśmy w różne szkolne obszary wiedzy na każdym przedmiocie szkolnym: muzyce, matematyce, biologii, polskim, religii, historii. Wraz z nauczycielami pracowaliśmy nad wprowadzeniem do szkolnej edukacji czterech przekrojowych tematów. Były nimi: krytyka konsumpcjonizmu, utrata bioróżnorodności, zmiany klimatu oraz, ze względu na specyfikę śląsko-zagłębiowskiego pogórniczego regionu, transformacja energetyczna. Rok szkolny 2023/2024 jest rokiem pilotażowym wspomnianego przeze mnie programu miejskiego, natomiast w roku szkolnym 2024/2025 w klasach 7 wszystkich katowickich szkół podstawowych realizowany będzie program edukacji klimatycznej. 

Zmiany systemowe powinny zacząć się od reformy kształcenia nauczycieli. Co roku uniwersytety przygotowują przyszłych pedagogów, dydaktyków różnych przedmiotów szkolnych, którzy podejmą pracę w całkowicie nowym kontekście. Ich uczniowie będą mierzyć się z problemami dotąd nieznanymi. Niestety, nauczyciele nie są odpowiednio przygotowani do tych wyzwań. Na przykład, nie mają świadomości, czym jest depresja klimatyczna, nie są też wyposażeni w umiejętności niezbędne do wzbudzania pasji do zagadnień ekologicznych, motywowania młodych ludzi do działania oraz nauczania w sposób, który nie tylko podkreśla zagrożenia, ale również wzmacnia poczucie sprawczości i nadziei na przyszłość.

W tym obszarze pozostaje wiele do zrobienia, a uczelnie mają do odegrania kluczową rolę. To właśnie one powinny przodować w przygotowywaniu nauczycieli do pracy w dynamicznie zmieniającym się środowisku, kładąc nacisk na nowoczesne metody dydaktyczne i holistyczne, interdyscyplinarne podejście do edukacji.

Skoro mówimy o uczeniu się pewnych umiejętności i nauczaniu innych… czym dla Ciebie są zielone umiejętności?

W kontekście edukacji, zielone umiejętności można rozumieć dwojako. Obejmują one zarówno twarde kompetencje związane z wiedzą o klimacie i środowisku, jak i miękkie kompetencje związane z wartościami i postawami. Twarde kompetencje klimatyczne opierają się na naukach ścisłych i przyrodniczych, dostarczając niezbędnej wiedzy na temat zjawisk fizycznych i ekologicznych. Natomiast miękkie kompetencje obejmują perspektywę wartości, nawyki, zachowania, postawy, które kształtują nasze podejście do życia na Ziemi, nasz światopogląd. Integracja obu tych aspektów jest kluczowa, ponieważ twarda wiedza bez wartości, etyki może okazać się niewystarczająca. Sama wiedza nie wystarczy, by powstrzymać zmianę klimatyczną, potrzeba czegoś więcej, nowego podglebia kulturowego, nowych opowieści opartych na nowych wartościach i nowej etyce. Dopiero tak realizowana edukacja ma moc przebudzania i niesie przemianę społeczną. 

W praktyce szkolnej, zielone umiejętności można rozwijać poprzez interdyscyplinarne podejście, łączące nauki ścisłe z humanistycznymi i sztuką. Nauki humanistyczne, poprzez opowieści, narracje, teksty kultury, filmy i komiksy, mają potencjał do głębokiego oddziaływania na uczniów, ponieważ historie z założenia są bardziej angażujące niż suche dane, fakty i wykresy. 

Obecnie, w kontekście edukacji klimatycznej, nauki humanistyczne zyskują na znaczeniu. Tradycyjnie, edukacja w zakresie kryzysu klimatycznego opierała się głównie na naukach przyrodniczych i ścisłych, ale trzeba uwzględnić także humanistykę. Technologia sama w sobie nie jest wystarczająca do rozwiązania problemów klimatycznych. Kluczowe znaczenie ma zmiana etyczna. Język wartości i emocji, a także historie, sztuka, mają ogromną moc oddziaływania i powinny być włączone do nowoczesnej edukacji klimatyczno-środowiskowej. Nie bez przyczyny mówi się, że „kryzys klimatyczny to przede wszystkim kryzys ludzkiej wyobraźni”. A jednak, myślę, że wciąż zbyt małą rolę w walce ze zmianą klimatu przypisuje się literaturze, sztuce i opowieściom, a humanistyczna edukacja klimatyczna nie doczekała się jeszcze wielu rzeczników i propagatorów w Polsce. 

A przecież każda dziedzina wiedzy ma swoją rolę do odegrania w edukacji klimatycznej. Lektury szkolne, choć często anachroniczne, mogą stanowić punkt wyjścia do dyskusji na temat środowiska, klimatu i działań ekologicznych. Na przykład, analiza „Quo vadis?” może otworzyć dyskusję o podejściu człowieka do zwierząt, ilustrując, jak w czasach starożytnych na arenie rzymskiej umierały tysiące dzikich zwierząt. Natomiast „Żona modna” Krasickiego może posłużyć jako kontekst do rozmowy o współczesnym konsumpcjonizmie, pytając, jak bohaterka zachowałaby się dziś – czy kupowałaby ubrania z sieciówek, co oznaczałyby dla niej etykiety „Made in Bangladesh” czy „Made in China”. Praktycznie każda lektura szkolna stwarza okazję do refleksji nad współczesnymi problemami ekologicznymi, a także do rozwijania zielonych umiejętności u uczniów. Jestem przekonana, że integracja twardych i miękkich kompetencji w edukacji jest kluczowa dla kształtowania świadomych, odpowiedzialnych obywateli przyszłości.

Ciekawe jest to włączenie nauk humanistycznych w tematykę ścisłą i przyrodniczą isama współpraca między dyscyplinami. Czy można mówić o tym na innych polach? Czy np. kobiety, które pracują w biurach nie mają zarówno duszy aktywistki, ani wykształcenia ścisłego mogą zazielenić swoją karierę i rozwijać się zawodowo w zieloną stronę?

Powstrzymanie zmiany klimatu wymaga zaangażowania wszystkich – odpielęgniarzy/pielęgniarek, przez księży i hutników, po nauczycieli i celebrytów. Nie każdy ma predyspozycje do bycia aktywistą, a potrzebujemy ludzi z różnorodnymi umiejętnościami i kompetencjami, którzy będą w stanie zielenić swoje miejsca pracy. Aby jednak kobiety w biurach (sektor administracji) mogły stać się częścią tej transformacji, muszą zajść moim zdaniem dwie kluczowe zmiany: systemowa i indywidualna.

Zmiana systemowa, choć najważniejsza, wymaga wspierania takich działań, jak: zielonezamówienia publiczne, segregacji odpadów w urzędach oraz promowania zrównoważonegotransportu przy rozliczaniu delegacji. Jednak zanim to nastąpi, musi zajść zmiana indywidualna – ekologia musi stać się osobistym priorytetem. Przełomowym momentem w moim życiu było macierzyństwo. Kiedy urodziłam córkę, zrozumiałam, że nie mogę biernie przyglądać się przyszłości kolejnych pokoleń, która według raportów IPCC jest zagrożona. Ta indywidualna zmiana zainspirowała mnie do działania na rzecz systemowych przemian na Uniwersytecie Śląskim – w zakresie kształcenia studentów oraz w uprawianiu naukhumanistycznych, polonistyki, w kontekście przygotowania do zawodu nauczyciela.

Moja osobista transformacja zaowocowała inicjowaniem zmian w edukacji humanistycznej. Wraz z koleżankami i kolegami stworzyliśmy pierwszy w Polsce ośrodek zajmujący się humanistyczną edukacją środowiskową. Nasza praca pokazuje, że indywidualne działania mogą stać się motorem do wprowadzania zmian systemowych.

Myślę również, że nawet małe działania, takie jak prośba o unikanie plastiku w punktach gastronomicznych na uczelni, mogą prowadzić do większych zmian. Te codzienne, pozornie drobne gesty, mają znaczenie i pokazują, że każdy z nas może przyczynić się do walki ze zmianą klimatyczną. Są to przykłady postaw, które pokazują, że troska o środowisko może być wprowadzana w codziennym życiu i pracy, niezależnie od posiadanych kompetencji, zajmowanego stanowiska czy zawodowych predyspozycji.

Co może pomóc budować zieloną ścieżkę kariery?

Myślę, że przede wszystkim sieciowanie jest kluczowe dla skutecznego działania w obszarze zrównoważonego rozwoju. Tworzenie i utrzymywanie kontaktów z osobami oraz organizacjami działającymi na rzecz ochrony środowiska może znacząco ułatwić realizację celów zawodowych. Warto dołączać do forów dyskusyjnych, grup na portalach społecznościowych oraz uczestniczyć w konferencjach i warsztatach tematycznych.

Istnieje wiele organizacji i inicjatyw, które promują zieloną wiedzę i umożliwiają zdobycie cennych umiejętności. Sama działam w dwóch organizacjach, które tylko w tym roku przygotowały różne szkolenia i warsztaty oraz seminaria dla biznesu, nauki i samorządów w naszym regionie z obszaru zielonych rozwiązań. Stowarzyszenie Pro Silesia Biznes-Nauka-Samorząd wraz z Europe Direct Śląskie, bo te organizacje mam na myśli, zapraszały na bezpłatne szkolenia np.: z raportowania ESG czy wdrażania zielonych zamówieńpublicznych. Odbyły się także warsztaty na temat panelu obywatelskiego i innych techniki deliberacyjnych stosowanych w konsultacjach społecznych. Zapraszam do śledzenia strony tej organizacji https://www.europedirect-slaskie.pl/ i korzystania z propozycji, aby budować swoją ścieżkę rozwoju w tym obszarze.

Wydaje mi się, że aktywne działanie w miejscu pracy jest kolejnym krokiem w kierunku budowania zielonej kariery. Niezależnie od branży, w której się pracuje, warto dążyć do implementacji proekologicznych rozwiązań, takich jak ograniczenie zużycia plastiku, promocja transportu publicznego, czy optymalizacja zarządzania odpadami. Nawet małe zmiany mogą prowadzić do większych transformacji na poziomie organizacyjnym

A jak wygląda kwestia podejścia do budowania zielonych umiejętności lokalnie?

W regionie śląsko-zagłębiowskim intensywnie zaangażowaliśmy się w tematykę zrównoważonego rozwoju, gdyż tutaj jak w soczewce odbijają się wszystkie problemy wynikające z zaniedbań ekologicznych. 

Obecny moment jest kluczowy, ponieważ mamy dostęp do środków na transformację tego regionu. Jeśli teraz nie wykorzystamy tej szansy mądrze, możemy ją stracić na zawsze. Środki unijne są już stopniowo przekierowywane w inne obszary. Ponadto, obecny kryzys finansowy oznacza, że budżety są mniejsze niż jeszcze kilka lat temu, co tym bardziej podkreśla konieczność rozważnego działania.

Na Śląsku i w Zagłębiu dzieje się dużo pozytywnych zmian, co jest źródłem optymizmu. Niemniej jednak, kluczowe są szybkie i skuteczne zmiany systemowe. Dzięki naszym staraniom, o czym już wspomniałam, od przyszłego roku we wszystkich szkołach podstawowych w Katowicach, w klasach siódmych, wprowadzona zostanie edukacja klimatyczna na każdym przedmiocie. To pierwszy takie program w Polsce. Skala tego przedsięwzięcia jest imponująca, zwłaszcza że Katowice i cały Śląsk, ze swoją historią węglową i przemysłową, stanowią obszar szczególnie wrażliwy pod względem energetycznym i klimatycznym.

Oprócz tego powstaje kolejna inicjatywa Zespół ds. edukacji klimatycznej przy ŚląskiejKurator Oświaty Aleksandrze Dyl, który obejmie działaniami edukacyjnymi cały Śląsk. Praca tego Zespołu ma ruszyć już od wrześniu. Mamy ambicję potworzyć, ale i udoskonalić pewne rozwiązania wypracowane ramach zespołu katowickiego w całym regionie. 

Ponadto już teraz ze Szkołą Podstawową nr 26 im. Rodła w Zabrzu tworzymy klasę o profiluklimatyczno-ekologicznym. Aktualnie spotykamy się z nauczycielami, aby opracować treści kształcenia na każdym przedmiocie. Nabór do klasy już ruszył. 

A ostatnim naszym dzieckiem, z którego jesteśmy dumne, są wskazówki/ pomysły na lekcje/ narzędziownik do realizacji edukacji o zasobach wodnych, która pozwala nauczycielom zaangażować uczniów w lokalne działania na rzecz ochrony rzek. Program nazywa się Codefor Blue i realizowany jest przez Fundację Forum Inicjatyw Społecznych. Swoistym novumtego projektu jest to, że opiera się on nowych opowieściach, na narracjach, a stałymi elementami są empatia oraz edukacja terenowa. 

Dziękuję za rozmowę.

Materiał powstał we współpracy ze stowarzyszeniem BoMiasto