Bez pieniędzy nie wygramy walki ze smogiem. Potrzebne dodatkowe środki z Krajowego Planu Odbudowy na program Czyste Powietrze

Jeśli rząd nie zapewni dodatkowych środków na finansowanie programu Czyste Powietrze, w niedalekiej przyszłości znów zabraknie pieniędzy na dotacje do termomodernizacji domów i wymiany “kopciuchów” – wskazują eksperci Instrat i Instytutu Ekonomii Środowiska, apelując do rządu o przeznaczenie dodatkowych 5 miliardów zł na Czyste Powietrze w ramach prowadzonej obecnie rewizji KPO. Eksperci zaprezentowali plan finansowania Czystego Powietrza na lata 2024 – 2027, który zostanie przekazany na ręce rządzących.

Pozytywne efekty programu Czyste Powietrze są widoczne już dziś – dane Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW), wskazują na stopniową poprawę jakości powietrza, zmniejszenie zużycia energii, 3,3 mln ton CO2 mniej w atmosferze oraz spadek zużycia o kilka milionów ton głównie importowanego węgla grubego, do niedawna pochodzącego z Rosji.

Cały czas rośnie popularność programu – do tej pory złożono ponad 800 tys. wniosków na kwotę dotacji sięgającą blisko 25 mld zł. To największy program antysmogowy w Polsce. Dzięki niemu Polacy wymieniają stare, zanieczyszczające powietrze źródła ciepła, tzw. “kopciuchy” i ocieplają swoje domy. Tak dużego programu nie da się jednak realizować bez planu, który będzie wskazywał źródła finansowania, czego dowiodły problemy z płynnością PCZP na początku roku.

Kryzys płynności finansowej

Kryzys został zażegnany z początkiem lutego 2024 r. w wyniku najpierw przekazania środków z zaliczki z KPO z programu RePower EU, a następnie uruchomienia kolejnych transz prefinansowania z PFR. To efekt wspólnego apelu Polskiego Alarmu Smogowego i Fundacji Instrat z połowy stycznia tego roku. Odpowiedzialność za powstanie kryzysu spada na poprzedni rząd, który już w lipcu 2023 r. był świadomy, że bez zapewnienia nowej puli środków, pod koniec roku w programie zabraknie pieniędzy. Główną przyczyną problemów z płynnością był brak zabezpieczenia źródeł finansowania na kolejne lata. Działania nowego kierownictwa Ministerstwa Klimatu pozwoliły na tymczasowe zażegnanie kryzysu finansowania programu, ale w obecnie przedstawianych planach KPO nie przewidziano zwiększenia środków na program Czyste Powietrze. To duży błąd, niebezpiecznie podobny do tego popełnionego przez poprzedników – podkreśla Michał Hetmański, prezes Instratu.

Potrzebne 5 miliardów złotych

Eksperci Instratu oraz IEŚ podkreślają: bez planowania finansowego taki kryzys powtórzy się w niedalekiej przyszłości. Dlatego przygotowali scenariusz finansowania Czystego Powietrza, który pozwoli na stabilność finansowania programu aż do jego końca zaplanowanego na 2028 rok. 

Andrzej Guła z IEŚ ostrzega: Bez stabilnego finansowania przyszłość Programu Czyste Powietrze pozostaje niepewna -. Dlatego wspólnie z Fundacją Instrat wskazujemy na konieczność przeznaczenia na Czyste Powietrze dodatkowych źródeł finansowania tj. przychodów z ETS, Funduszu Modernizacyjnego czy Społecznego Funduszu Klimatycznego. Apelujemy o przeznaczenie dodatkowych 5 miliardów zł na program z KPO, któremu grozi niewykorzystanie środków ze względu na krótki czas. Obecna rewizja KPO to najlepszy moment, by zadbać o konieczne finansowanie tego programu.  

Milion kopciuchów 

Według ekspertów możliwa jest likwidacja prawie 1 mln “kopciuchów” w latach 2024-2027. Do końca 2023 r. w ramach programu zostało podpisanych ponad 530 tys. umów na wymianę źródeł ciepła. Stanowi to 17% z celu programu, jakim jest 3 mln.  To minimalna liczba, aby zbliżyć się do założonego założonego celu programu. Podstawą stabilnego działania będzie więc zapewnienie średnioterminowego finansowania, pełne wykorzystanie jego źródeł oraz znalezienie nowych. To także ważne w kontekście redukcji emisyjności budynków w Polsce oraz zmniejszenia zależności od importu paliw kopalnych.

W ramach modelowania, eksperci wzięli pod uwagę roczny koszt programu. Według bazowego scenariusza, koszt Czystego Powietrza liczony jako wypłaty w 2024 roku, wyniesie 4,7 mld PLN. W kolejnych latach koszty będą rosnąć o 1,3-1,9 mld zł rok do roku, a w 2027 r. wyniosą 9,8 mld zł.

A skąd finansowanie programu? 

Przy tak wysokich szacunkach budżetu, eksperci IEŚ oraz Instratu nie pomijają w raporcie kwestii źródeł finansowania. Sukces programu Czyste Powietrze jest zależny od znalezienia średnioterminowych, a później długoterminowych źródeł. Dwa podstawowe to Krajowy Plan Odbudowy oraz Fundusze Europejskie na Infrastrukturę, Klimat, Środowisko (FEnIKS), czyli część unijnego Funduszu Spójności. Środki z KPO (3 mld euro) należy wykorzystać wcześniej, bowiem muszą one być wydatkowane do sierpnia 2026, a środki z FEnIKS (8,1 mld) mogą być wykorzystane do 2029 r.

Wyzwaniem jest wydatkowanie tych środków w odpowiedniej sekwencji, tak aby nie „stracić” części z nich z powodu ograniczeń czasowych. Ponadto, wykorzystanie środków z KPO w pierwszej kolejności jest ważne z jeszcze jednego powodu – jeśli środki z innych programów zawartych w KPO nie wyczerpią się w ramach tych programów, będzie można je przenieść do finansowania Programu Czyste Powietrze. Dlatego finansowanie Programu powinniśmy opierać o środki z Funduszu Spójności dopiero od 2026 roku – wyjaśnia współautor publikacji Michał Kulbacki.

Jednocześnie warto zauważyć, że w uruchomionej przez MFiPR rewizji KPO nie zaplanowano dodatkowego zwiększenia finansowania dla Czystego Powietrza – to stracona okazja uważają eksperci. 

Prócz efektywnego wykorzystania powyższych źródeł, konieczne będzie znalezienie nowych – szczególnie w perspektywie roku 2026, kiedy zakończy się wydatkowanie pieniędzy z KPO. Eksperci Instrat i IEŚ rekomendują skupienie się na trzech kolejnych źródłach, do których zaliczają krajowe dochody z uprawnień do emisji CO2 (obecnie to ponad 20 mld zł rocznie) i ETS2, Społeczny Fundusz Klimatyczny, Fundusz Modernizacyjny oraz zielone obligacje dedykowane do programu Czyste Powietrze. Postulat przeznaczenia 100% dochodów z systemu EU ETS na transformację z umowy koalicyjnej idealnie wpisuje się zatem w ten kontekst.

Fundacja Instrat