Finanse samorządów w kryzysie – raport ekspercki to potwierdza

Jaka jest aktualna sytuacja finansowa samorządów lokalnych w naszym województwie, jakie są problemy i jakie mogą być ich skutki dla dalszego funkcjonowania gmin i powiatów? O tym mówi „Raport o stanie finansów jst w województwie śląskim – stan po III kwartałach 2020 r.”. Został opracowany na zlecenie Śląskiego Związku Gmin i Powiatów.

„Raport o stanie finansów jst w województwie śląskim – stan po III kwartałach 2020 r.” to już drugi materiał ekspercki w tym roku przygotowany na zlecenie Związku i prezentujący aktualną kondycję budżetów gmin i powiatów w naszym regionie (powstał pod koniec października). Dokument wskazuje kluczowe zjawiska i tendencje w samorządowych finansach, czyli:

✓ dynamicznie rosnące wydatki bieżące;

✓ wolniejszy wzrost dochodów niż wydatków ogółem;

✓ wzrastająca luka finansowa w oświacie;

✓ spadek potencjału inwestycyjnego gmin i powiatów;

✓ znaczne ubytki w PIT+CIT;

✓ niedofinansowanie tzw. zadań zleconych z zakresu administracji rządowej.

Raport bazuje na obiektywnych danych

W Raporcie czytamy, że tym, co miało i wciąż ma istotny wpływ na finanse samorządów są liczne nowe lub znowelizowane przepisy prawa. Dotyczą one w szczególności kolejnych tarcz antykryzysowych, ale też zmian w regulacjach dotyczących sprawozdawczości finansowej samorządów lokalnych. Trudnej sytuacji budżetowej nie ułatwia też COVID-19.− Skutki epidemii odczuwamy praktycznie w każdej dziedzinie naszego działania, zaczynając od służby zdrowia, oświaty, gospodarki odpadami, transportu publicznego, opieki społecznej, a kończąc na kulturze – mówi Krzysztof Matyjaszczyk, Wiceprzewodniczący Śląskiego Związku Gmin i Powiatów, Prezydent Częstochowy.

Raport bazuje na danych ze sprawozdań przekazywanych przez samorządy lokalneMinisterstwu Finansów. Pod lupą znalazły się w nim zwłaszcza dochody ogółem samorządów, wydatki bieżące, ubytki w dochodach z tytułu PIT i CIT, nadwyżka operacyjna i luka finansowa w oświacie.

Dochody ogółem rosną, ale tylko teoretycznie

Wzrost dochodów bieżących samorządów w ostatnim czasie (zwłaszcza od 2017 r.) jest głównie wynikiem dużej, corocznej dotacji z tytułu programu 500+ (te środki ujmowane są w budżecie właśnie w pozycji dochody bieżące) – tak komentuje dane w Raporcie dr Jan Maciej Czajkowski, (jego autor i jednocześnie ekspert Związku Miast Polskich w zakresie samorządowych finansów). Dodatkowy wzrost dochodów ogółem w tym roku jest z kolei efektem jednorazowego „zastrzyku” w postaci środków na inwestycje. W efekcie samorządy lokalne nie otrzymują ostatnio bieżących dochodów własnych, które są niezbędne dorealizowania zadań na rzecz lokalnej społeczności na odpowiednim poziomie.− Dodatkowe transfery bieżące, które „wpadają do worka” pod nazwą dochody ogółem, muszą być przeznaczone na konkretny, z góry określony cel – uzupełnia Jan Maciej Czajkowski.

Jednak jak mówią eksperci trwałe bezpieczeństwo finansowe samorządów lokalnych zapewnia stabilny poziom bieżących dochodów własnych, które stanowią jeden z elementów dochodów ogółem oraz tworzą główną bazę finansową realizowania polityki rozwoju i inwestycji.

Niestety zwiększająca się dysproporcja między bieżącymi dochodami ogółem (z tytułu transferów dotacyjnych i subwencyjnych) a malejącymi w obecnym roku bieżącymi dochodami własnymi, może zwiększać ryzyko utraty finansowej stabilności części gmin i powiatów.

Wydatki i dochody – co rośnie szybciej?

Raport dowodzi, że wydatki bieżące w budżetach gmin i powiatów w województwie śląskim dynamicznie rosną od 2018 r. Jedną z ważniejszych przyczyn tego zjawiska jest reforma edukacji. Związana ona była bowiem m.in. z systemowym wzrostem wydatków, które wynikały z konieczności dostosowania szkół do wprowadzonych zmian.

Ponadto wydatki bieżące wzrastają, bo rosną koszty pracy, ale i ceny usług, z których samorządy korzystają realizując zadania publiczne (np. wzrost cen energii). Grzegorz Kubalski, ekspert w zakresie funkcjonowania jednostek samorządu terytorialnego w Polsce, w opracowaniu eksperckim pn. „Wyzwania dla budżetów JST województwa śląskiego na progu 2021 roku” (przygotowanym na zlecenie Związku) przypomina, że w oparciu o dane dostępne do połowy października br. ekonomiści zgodnie szacowali przewidywany wskaźnik wzrostu cen towarów i usług w 2020 r. na poziomie 3,4%. Prognozy na przyszły rok są zbliżone, bo zakłada się, że będzie to wzrost ok. 3,5% (względem cen z początku roku 2020).

Z kolei z analizy danych w Raporcie wynika, że wydatki bieżące rosną szybciej niż dochody bieżące. To też kolejny kluczowy czynnik, który uderza w finanse jednostek samorządu terytorialnego – komentują samorządowcy.

Finansowanie oświaty jest i będzie problemem

Samorządy od dawna podkreślają, że subwencja oświatowa w coraz mniejszym stopniu pokrywa szybko rosnące wydatki na wynagrodzenia i pochodne w oświacie. Jak wskazuje w swoim opracowaniu Grzegorz Kubalski, rząd zaplanował w województwie śląskim w 2021 r. wzrost części oświatowej subwencji ogólnej o:

✓ 5,3% w odniesieniu do zadań gminnych;

✓ 10,6% w odniesieniu do zadań powiatowych.

Jednak podkreślenia wymaga fakt, że równolegle do powyższego nastąpi wzrost wynagrodzeń nauczycieli o 6% w stosunku do stawek, które obowiązywały na początku 2020 r. Te wartości pokazują, że wzrost części oświatowej subwencji, którą otrzymują gminy nie pokrywa wzrostu realnych wydatków na oświatę, w tym wydatków na wynagrodzenia nauczycieli i pracowników oświaty.− Niestety luka finansowa w oświacie będzie się dalej powiększać biorąc pod uwagę m.in. wzrost minimalnego wynagrodzenia – podsumowuje Anna Grygierek, Burmistrz Strumienia.

Spada nadwyżka operacyjna

Raport odnosi się też do tzw. nadwyżki operacyjnej. Jej stabilna w czasie i dostatecznie duża wielkość w największym stopniu decyduje o „finansowym potencjale inwestycyjnym”samorządów. Gdy wartość nadwyżki operacyjnej spada, to samorząd lokalny ma coraz mniej środków na realizowanie inwestycji oraz spłacanie zadłużenia.

Analiza danych w opracowaniu wskazuje, że największe spadki nadwyżki operacyjnej rok do roku 2020/2019 wśród samorządów lokalnych z województwa śląskiego odnotowuje grupa miast na prawach powiatu (ok. 21%) i grupa gmin miejskich (ok. 33%).

Ponadto w Raporcie zbadano też wpływy z udziałów w PIT i CIT – w ostatnich miesiącach samorządy lokalne w całej Polsce prognozowały znaczące spadki w tym zakresie. Średni spadek wpływów z tego tytułu w gminach i powiatach z naszego regionu, po trzech kwartałach 2020 r. (w stosunku do uśrednionego trendu z trzech kwartałów lat 2015-2019), to ok. 15%.− Jeśli ten trend się utrzyma do końca roku, to może dojść do poważnego kryzysu – mówi Małgorzata Kern, Skarbnik Chorzowa.

Przyszłość? Raport podpowiada…

Dr Jan Maciej Czajkowski zwraca uwagę w opracowaniu, że nadchodzący rok może być jednym z najtrudniejszych z punktu widzenia zrównoważenia samorządowych budżetów, zwłaszcza w kontekście społeczno-ekonomicznych skutków COVID-19. To też oznacza, że niektóre usługi publiczne będą stopniowo drożeć, a część z nich może być nawet trudna do realizacji. − Jako mieszkańcy gmin i powiatów musimy być świadomi tego, że budżety samorządowe na 2021 r. tworzone są przy wielu finansowych i prawnych ograniczeniach – mówi Witold Magryś, Dyrektor biura Śląskiego Związku Gmin i Powiatów i dodaje:− To, że dany samorząd podejmuje trudne, niepopularne decyzje o redukcji części wydatków na działania, które do tej pory były realizowane, jest koniecznością wynikającą z dysponowania znacznie mniejszymi środkami niż w latach poprzednich.

Śląski Związek Gmin i Powiatów – jest największą regionalną organizacją samorządową w Polsce, zrzeszającą obecnie 141 jednostek samorządu terytorialnego z woj. śląskiego (w tym wszystkie miasta na prawach powiatu), jego misją jest służba na rzecz dobra publicznego w województwie śląskim poprzez wspieranie społeczności i samorządów lokalnych (www.silesia.org.pl).

Śląski Związek Gmin i Powiatów