Niedofinansowana ochrona zabytków techniki 

Ponad ⅓ skontrolowanych zabytków techniki w województwie śląskim nie była objęta należytą opieką, a trzy z nich stanowiły zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi. Główną przyczyną zaniedbań było niedofinansowanie opieki nad zabytkami techniki. W okresie objętym kontrolą z budżetu Województwa Śląskiego przeznaczono na ten cel średnio tylko ok. 2% rocznych wydatków na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego.

W całej Polsce zarejestrowanych jest prawie 2,5 tys. zabytków techniki, z czego 129 na terenie województwa śląskiego. Są to m.in. fabryki, elektrownie, huty, kopalnie, ale też budynki produkcyjne, garaże, magazyny czy kotłownie. Do grupy zabytków techniki należą też mosty, wiadukty i wiele innych.

Zabytki techniki zaczęły być postrzegane jako ważny element dziedzictwa kulturowego stosunkowo niedawno. Jest to jeden z powodów, dla których wiele zabytków znajduje się obecnie w kiepskim stanie technicznym. Po 1989 r. zlikwidowano liczne zakłady przemysłowe, po których pozostały obiekty budowlane, w tym zabytki techniki, obecnie zarządzane przez samorządy lokalne oraz instytucje samorządowe. Dostęp do funduszy UE pozwolił im na realizację projektów obejmujących remonty, konserwację, adaptację i wykorzystanie tych obiektów na inne cele, np. muzealne, kulturalne czy biurowe.

Kontrola objęła Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach, Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego w Katowicach, Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu oraz sześć urzędów gmin z terenu województwa śląskiego w Bytomiu, Chorzowie, Czeladzi, Rybniku, Siemianowicach Śląskich i Tarnowskich Górach.

Kontrolerzy NIK przeprowadzili oględziny 13 zabytków techniki, w tym: siedmiu zabytków związanych z górnictwem węgla kamiennego, trzech wież ciśnień, jednego zabytku związanego z hutnictwem, jednego obiektu infrastruktury kolejowej oraz jednego spośród pozostałych grup zabytków (łącznie 32 obiekty).

W ocenie NIK instytucje odpowiedzialne za ochronę zabytków techniki w województwie śląskim w większości prawidłowo wypełniały swoje zadania. Wojewódzki Konserwator Zabytków (WKZ) rzetelnie sprawował nadzór konserwatorski, skutecznie kontrolował też zgodność z przepisami dotyczącymi opieki nad zabytkami i ich ochrony. Pewne nieprawidłowości dotyczyły prowadzenia rejestru zabytków. Ponad połowa wpisów w tym rejestrze nie zawierała bowiem pełnych danych. Brakujące informacje zostały uzupełnione w trakcie trwania kontroli.

WKZ oraz gminy objęte kontrolą prawidłowo prowadziły ewidencje zabytków. Jednak w niektórych przypadkach Konserwator nie sporządzał – pomimo obowiązku wynikającego z zarządzenia – nowych kart ewidencyjnych lub adresowych dla zabytków techniki, których stan się znacząco zmienił, np. w wyniku zniszczenia lub rewitalizacji. W związku z powyższym informacje figurujące w rejestrze zabytków nie zawsze były aktualne.

Część zadań skontrolowanych gmin z zakresu ochrony zabytków wynikała z porozumień zawartych z Wojewodą Śląskim. Ich działania w tym zakresie sprowadzały się przede wszystkim do wydawania zaleceń konserwatorskich do planów inwestycyjnych w stosunku do zabytków znajdujących się na terenie danej gminy. Tylko w jednej z tych pięciu gmin nie zaistniały zdarzenia wymagające podjęcia przez gminę działań określonych w porozumieniu. Jedynie w treści sześciu z 17 zawartych porozumień wyłączono obiekty stanowiące wyłączną własność, a także współwłasność właściwej gminy, powiatu lub Skarbu Państwa. Kontrolerzy NIK nie stwierdzili przypadków prowadzenia czy rozstrzygania przez gminy postępowań w sprawach dotyczących ich własnych zabytków. Jednak NIK zwraca uwagę, że brak takiego wyłączenia w treści pozostałych porozumień może prowadzić do konfliktu interesów pomiędzy doraźnymi potrzebami gminy a sprawowaniem opieki nad zabytkami na jej terenie.

Wydatki na ochronę i opiekę nad zabytkami techniki były zbyt niskie w stosunku do potrzeb, zwłaszcza w okresie epidemii COVID-19. W kontrolowanym okresie z budżetu Województwa Śląskiego na ochronę zabytków i opiekę nad nimi przeznaczono średnio tylko ok. 2% rocznych wydatków na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego.

W czterech z pięciu skontrolowanych gmin jedynie właściciele obiektów wpisanych do rejestru zabytków mogli ubiegać się o dotacje na prace przy zabytkach (dotacje nie były udzielane w przypadku obiektów wpisanych do gminnych ewidencji zabytków). Dlatego też liczba wniosków do gmin o udzielenie takich dotacji była niewielka, podobnie jak kwoty przyznawanej pomocy. Tylko jedna ze skontrolowanych gmin udzieliła dotacji w łącznej kwocie ok. 234 tys. zł. Wojewódzki Konserwator Zabytków udzielił zaledwie dwóch dotacji na prace przy zabytku techniki, a Zarząd Województwa Śląskiego nie przyznał ich w ogóle.

W 2006 r. uruchomiono Szlak Zabytków Techniki (SZT), obejmujący aktualnie 40 tego typu obiektów. Szlak ten miał przyciągać turystów i podnosić atrakcyjność zabytków będących jego częścią. W badanym okresie zainteresowanie ofertą Szlaku Zabytków Techniki wzrosło. Przyczyniły się do tego działania podejmowane przez jednostki zarządzające SZT, czyli Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego, a następnie Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu. Kontrolerzy NIK stwierdzili jednak, że Urząd Marszałkowski nieterminowo przeprowadzał audyty w większości obiektów wchodzących w skład SZT. Nieprecyzyjne zapisy regulaminów funkcjonowania SZT stwarzały też ryzyko, że audyty mogą być przeprowadzane w nierównych odstępach czasu.

Skontrolowane gminy podejmowały działania informacyjno-promocyjne, które miały na celu szerzenie wiedzy o zabytkach techniki położonych na ich terenie. Jednym z takich działań była „Industriada”, czyli Święto Szlaku Zabytków Techniki, odbywające się w obiektach należących do SZT oraz w tzw. obiektach zaprzyjaźnionych wybieranych przez Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego. W ramach „Industriady” odbywało się szereg imprez, m.in. warsztaty, wykłady, przedstawienia, happeningi, których tematem przewodnim był przemysł, zwłaszcza wydobywczy.

Mimo ustawowego obowiązku, tylko połowa skontrolowanych gmin opracowała gminne programy opieki nad zabytkami. NIK zwraca uwagę, że dokumenty te są częścią strategii zarządzania dziedzictwem kulturowym na obszarze gminy, w związku z czym są bardzo istotne z punktu widzenia opieki nad zabytkami.

W sześciu zabytkach techniki należących do pięciu kontrolowanych jednostek przeprowadzono prace remontowo-budowlane i adaptacyjne. Obiekty te przeznaczono na cele związane z dziedzictwem kultury i rekreacyjno-turystyczne oraz na rzecz osób marginalizowanych/ wykluczonych społecznie. Prace zostały dofinansowane z funduszy europejskich. W efekcie powstały obiekty o nowych funkcjach, udostępnione dla mieszkańców i turystów.

Przykłady:

Samorządy województwa oraz gmin objętych kontrolą uwzględniały ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami, w tym zabytkami techniki w projektach planów zagospodarowania przestrzennego, jak i w innych dokumentach dotyczących kształtowania zabudowy i zagospodarowania terenu.

Jednak jednostki te nierzetelnie sprawowały opiekę nad niektórymi własnymi zabytkami techniki (dotyczyło to ponad ⅓ zabytków techniki objętych oględzinami). Cztery jednostki nie dbały o stan techniczny i estetyczny swoich zabytków. Zdarzało się też, że nie realizowały zaleceń wynikających z protokołów okresowych kontroli rocznych stanu technicznego. W konsekwencji stan zabytków się stopniowo pogarszał. Trzy poddane oględzinom budynki zabytkowe stanowiły bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego. W dawnej Kopalni Saturn w Czeladzi ogrodzenie znajdowało się zbyt blisko ściany budynku grożącej zawaleniem. W dwóch przypadkach istniało ryzyko uderzenia przez przedmioty spadające z wysokości.

Natomiast w Rybniku kontrolerzy NIK stwierdzili niezabezpieczony otwór w wieży ciśnień. Umożliwiał on wejście do obiektu, wiążące się z ryzykiem upadku z dużej wysokości. Stanowiło to zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi. Jednocześnie liczne graffiti i inne ślady świadczyły o tym, że obiekt był wykorzystywany jako ścianka wspinaczkowa. Miasto Rybnik zakupiło wieżę ciśnień w październiku 2019 r. Do kwietnia 2021 r. nie podjęto żadnych prac w obiekcie lub jego otoczeniu. Zabytek nie był użytkowany, nie był też ogrodzony, ani należycie zabezpieczony przed dostępem osób trzecich.

Zgodnie z art. 51 ustawy o NIK kierownicy jednostek zostali niezwłocznie poinformowani o tej sytuacji i jeszcze w toku kontroli podjęli działania prewencyjne.

Kontrolowane gminy informowały Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków o sytuacjach, w których prywatni właściciele zabytków techniki położonych na terenie danej gminy nie zapewniali odpowiedniej opieki nad zabytkiem. Zdarzało się, że gminy składały zawiadomienia do prokuratury o podejrzeniu popełnienia przestępstwa. Tak było w przypadku Elektrociepłowni Szombierki w Bytomiu (dawnej Elektrociepłowni Bobrek), największego zabytku techniki w województwie śląskim, którego właścicielem był podmiot prywatny. W lutym 2021 r. Gmina Bytom zawiadomiła Prokuraturę Rejonową w Bytomiu o możliwości popełnienia przestępstwa przez właściciela EC Szombierki, który miał naruszyć ustawę o ochronie zabytków, doprowadzając do uszkodzenia obiektu poprzez zaniechanie. Prokuratura wszczęła postępowanie w tej sprawie. Tymczasem, aby uniknąć zniszczenia zabytku, samorząd województwa śląskiego i Gmina Bytom podejmowały próby jego nabycia, jednak bezskutecznie. Postępowanie w sprawie EC Szombierki nie zostało zakończone do czasu zakończenia kontroli NIK.

Próby ratowania zabytków techniki zagrożonych zniszczeniem lub upadłością podejmowały też inne gminy. W 2020 r. wskutek pandemii upadłość zagroziła Zabytkowej Kopalni Srebra i Sztolni Czarnego Pstrąga w Tarnowskich Górach. Jest to jeden z najcenniejszych zabytków techniki, a jednocześnie jedyny na Śląsku obiekt wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO. W celu ratowania zabytku, Gmina Tarnowskie Góry zakupiła 810 biletów do Zabytkowej Kopalni Srebra i 810 biletów do Sztolni Czarnego Pstrąga, które rozdano mieszkańcom Tarnowskich Gór. Inicjatywę podjęto w ramach akcji promocyjnej „1526 – UNESCO dla wszystkich Tarnogórzan”, z okazji 3. rocznicy wpisania zabytku na listę UNESCO.

Wnioski

• do Wojewody Śląskiego: o każdorazowe wyłączanie – w treści zawieranych z powiatami lub gminami porozumień na podstawie ustawy o ochronie zabytków – spod uregulowań zawartych w tych porozumieniach – obiektów stanowiących wyłączną własność, a także współwłasność właściwej gminy lub powiatu,
• do Zarządu Województwa Śląskiego: o rozważenie zmiany zapisów Regulaminu SZT z 2020 r. polegającej na określeniu obowiązku przeprowadzania audytów w obiektach wchodzących w skład SZT nie rzadziej niż co trzy lata od daty poprzednio przeprowadzonego audytu.

Najwyższa Izba Kontroli