Stella – niezaistniałe osiedle przyszłości. Wystawa w Muzeum Miejskim w Tychach

Wystawa prezentuje założenia i losy koncepcji niezrealizowanego osiedla „Stella” w Tychach, które projektował zespół pod kierunkiem Hanny Adamczewskiej-Wejchert i Kazimierza Wejcherta.

Idea stworzenia „Stelli”, swoistego osiedla-eksperymentu, wiązała się z uruchomionym w 1974 roku Programem Rządowym „PR-5″. Celem programu było znaczące podniesienie jakości budownictwa mieszkaniowego i wskazanie kierunków jego rozwoju po 1990 roku. PR-5 – jeden z największych i najbardziej kompleksowych tego rodzaju przedsięwzięć badawczo-wdrożeniowych w historii Polski – był jednym z siedmiu procedowanych w tym czasie rządowych programów badawczo-rozwojowych. Ich zadaniem było skupienie potencjałów i koordynacja ośrodków badawczych i przemysłu w pracy nad rozwojem kluczowych obszarów krajowej gospodarki. W kontekście utrzymujących się problemów szeroko pojętego mieszkalnictwa, podjęte wówczas działania robią dziś szczególnie duże wrażenie.

Osiedle „Stella”, będące jednym z czterech planowanych w ramach programu PR-5, zlokalizowano w tyskiej dzielnicy Żwaków. Zaprojektowanie trzech pozostałych wzorcowych osiedli mieszkaniowych, powierzono wybitnym krajowym specjalistom:

– Osiedle Białołęka Dworska w Warszawie (główna projektantka: Halina Skibniewska),

– Osiedle Chełmońskiego w Krakowie (główny projektant: Witold Cęckiewicz),

– Osiedle Nowe Miasto II (Zamojskiego) w Zamościu (główny projektant: Bohdan Jezierski).

Ostatecznie zrealizowano tylko jedno z modelowych osiedli – Nowe Miasto II w Zamościu.

Projektanci otrzymali zadanie stworzenia rozwiązań dla różnych typów układów osadniczych. Poich wypróbowaniu w osiedlach modelowych, miały zostać wprowadzone do powszechnego zastosowania w całym kraju. W przypadku „Stelli” projektanci mieli dostarczyć przykłady dla nowych osiedli i dzielnic w miastach małych i średniej wielkości. Biorąc pod uwagę liczebność takich ośrodków, rozwiązania wypracowane w Tychach miałyby najszerszy zakres oddziaływania.

Zespołom projektowym dano duży zakres swobody, który nie byłby możliwy w ramach normalnej praktyki projektowej. Nie obowiązywała ich większość restrykcyjnych przepisów i normatywów, które wówczas mocno ograniczały możliwości projektowania. Zabezpieczono również czasna przygotowanie kompleksowej podbudowy teoretycznej projektów, co w ówczesnej praktyce było bardzo rzadkie ze względu na krótkie terminy.

Zespół Hanny i Kazimierza Wejchertów w pełni wykorzystał warunki, jakie stwarzał program PR-5. Pozwoliło to na stworzenie koncepcji zespołu mieszkaniowego o wysokim standardziei nowatorskich, niestosowanych dotąd w Polsce, rozwiązaniach przestrzennych i funkcjonalnych. Prace projektowe poprzedzono przygotowaniem opracowań badawczych, wykonanych w ramach działalności Instytutu Urbanistyki i Planowania Przestrzennego Politechniki Warszawskiej, które dotyczyły m.in. zagadnień układów przestrzennych, rozwiązań architektonicznych, komunikacji, problematyki społecznej, zdrowia mieszkanek i mieszkańców, ochrony środowiska naturalnego. Na podstawie badań opracowano tezy do koncepcji projektowej osiedla „Stella”, którą przygotowano w biurze projektowym Miastoprojekt Nowe Tychy.

Projekt zakładał realizację osiedla na terenie dzielnicy Żwaków, dawnego przysiółka wsi Tychy, położonego w malowniczym sąsiedztwie lasów i doliny potoku. W układzie przestrzennym osiedla uwzględniono m.in. walory krajobrazowe lokalizacji, dążąc do harmonijnego połączenia ze środowiskiem naturalnym i istniejąca zabudową wiejską (z 150 ha terenu osiedla zaledwie 35 ha miała stanowić zabudowa, pozostałe to tereny zielone). Planowano tu także niestosowane dotąd w Polsce rozwiązania w zakresie układów komunikacyjnych (dwupoziomowe ulice z ruchem samochodowym na dolnym, a pieszym na górnym poziomie), czy układów funkcjonalnych i typów mieszkań (np. dla osób ze szczególnymi potrzebami / z niepełnosprawnościami, dla rodzin zastępczych). Zabudowa mieszkaniowa przeznaczona dla ok. 10 tysięcy osób miała zachować ludzką skalę poprzez podział osiedla na mniejsze jednostki przestrzenne (tzw. uliczki i gniazda) i maksymalną wysokość czterech kondygnacji. W zakresie form czerpano ze współczesnych rozwiązań stosowanych w architekturze państw zachodnioeuropejskich, natomiast technologia ich wznoszenia opiera się na rozszerzonym asortymencie prefabrykatów systemu W-70. Obiekty edukacji miały cechować się rozwiązaniami przestrzennymi wynikającymi z nowych programów nauczania oraz systemów konstrukcyjnych (konstrukcje szkieletowe). W projekcie przewidziano także duży ośrodek handlowo-usługowy opopularnym wówczas układzie ulicy pieszej ujętej ciągiem pawilonów.

Perspektywę realizacji osiedla przekreślił jednak kryzys gospodarczy i przemiany polityczne lat 80. Doprowadziły one do stopniowego ograniczania i wreszcie wyhamowania prac prowadzonych w ramach PR-5. W tej sytuacji projektanci osiedla „Stella” wprowadzali modyfikacje upraszczające projekt, aby w ten sposób urealnić jego wdrożenie. Jednocześnie trwał trudny proces poszukiwania inwestorów, gdyż nie uzyskano obiecanego w programie dofinansowania. Budowę rozpoczęto w końcu lat 80. od fragmentu zespołu przeznaczonego dla pracowników Fabryki Samochodów Małolitrażowych. Po prywatyzacji zakładu na początku lat 90. budowę przerwano, pozostawiając nieukończone obiekty.

Modelową „Stellę” przypomną materiały powstałe w ramach prac nad koncepcją osiedla: plansze projektowe, dokumentacja architektoniczno-urbanistyczna, opracowania badawcze, archiwalne dokumenty i fotografie. Uzupełnią je makiety układu urbanistycznego osiedla oraz wybranych obiektów architektonicznych wykonane przez studentki i studentów Wydziału Architektury Politechniki Śląskiej pod kierunkiem dr. inż. arch. Ryszarda Nakoniecznego.

kurator: Mateusz Miłoń
konsultacja merytoryczna: dr Patryk Oczko
aranżacja: Szymon Bańka
koordynacja produkcji: Aleksandra Matuszczyk
produkcja: NB Reklama Krystian Banik
fotografie archiwalne: zbiory Muzeum Miejskiego w Tychach, Ireneusz Kaźmierczak, Robert Surma
postprodukcja i przygotowanie plików do druku: Artur Pławski, Jadwiga Minksztym
przygotowanie makiet: studentki i studenci Wydziału Architektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach pod kierunkiem dr. inż. arch. Ryszarda Nakoniecznego w ramach przedmiotu „Modern Architecture”
identyfikacja wizualna: Anna Kopaczewska
program edukacyjny: Natalia Sitko
promocja: Agnieszka Woszczyńska, Gabriela Oleksy

Muzeum Miejskie w Tychach