Niezwykła wystawa w Muzeum Śląskim w Katowicach

Upamiętniając setną rocznicę urodzin malarza, scenografa i twórcy teatru Józefa Szajny Muzeum Śląskie w Katowicach zaprasza na wernisaż wystawy pt.: „100 × TeArt. Wolność Józefa Szajny”, który odbędzie się 2 czerwca o godzinie 18.00 w przestrzeni wystawy stałej Centrum Scenografii Polskiej na poziom -4 w siedzibie Muzeum Śląskiego w Katowicach przy ulicy T. Dobrowolskiego 1.

„100 × TeArt. Wolność Józefa Szajny”, to tytuł największej jak dotąd wystawy poświęconej wybitnemu twórcy Józefowi Szajnie, którego setną rocznicę urodzin obchodzimy w tym roku. Ze względu na dramat Ukraińców, którzy w wyniku rosyjskiej agresji doświadczają niewyobrażalnych krzywd, wystawa nabiera wyjątkowego wymiaru. Jej temat staje się aktualny w kontekście wojny, która do niedawna wydawała się jedynie smutnym wspomnieniem przeszłości.
Dla uczczenia jubileuszu setnej rocznicy urodzin Józefa Szajny Muzeum Śląskie przygotowało retrospektywną wystawę pt. „100 × TeArt. Wolność Józefa Szajny”. Tytułowe słowo pochodzi ze zbitki znaczeń: sztuka i teatr. Na ekspozycji zgromadzono 100 prac, oddając głos artyście, przedstawiając jego dzieła (projekty scenografii, obrazy, instalacje) i obszernie cytując wypowiedzi. Dla Józefa Szajny pierwotną wartością była wolność, którą dawała mu niczym nieograniczona kreacja. Tworzony przez niego autorski teatr organiczny był trudny w odbiorze, niepokojący, drażniący widza, manifestujący przez formę najważniejsze przesłanie.

Sala ekspozycyjna została podzielona na siedem kręgów znaczeniowych. Tematami są doświadczenia obozowe, znaki i metafory charakterystyczne dla twórczości Szajny, teatr paniki i sklejony świat – pojęcia odnoszące się do teatru narracji plastycznej. Wyodrębniono też obszary ilustrujące myśli: „Człowiek jest podmiotem, nie przedmiotem świata” oraz „Przez pracę staję się optymistą”. W ostatniej części pt. „Teatr jest moją intymnością” zawisły wybrane obrazy z ważnego cyklu „Epitafia i apoteozy”. Najważniejsza instalacja Reminiscencje została wyeksponowana wraz z cytatem: „Reminiscencje to nie tylko rzecz o pamięci, ale ostrzeżenie przed zagładą i dziś możliwą. To świat wielkiej ciszy, która obrazuje nagle przerwane życie”. Teatr budował Szajna według zasady układów, ciągów obrazów, co jest widoczne w aranżacji. Pola narracji wyznaczają teatralizowane ekspozytory o zróżnicowanej wielkości. Wejście na salę prowadzi przez wyciętą w czarnej ścianie sylwetę – symboliczną pustkę, najbardziej rozpoznawalny znak Szajny. Na rewersach ekspozytorów wyświetlono animację autorstwa Ewy Kucharskiej. Artystka ożywiła w swej pracy fragmenty mrowisk, zdjęć obozowych i sylwet. Wśród drgających obrazów oglądający kroczy w głąb Szajnowej rzeczywistości, rzucając cień ku wyjściu, widząc wybijający się napis: „Mrowiska to my wszyscy, jest nas na świecie coraz więcej bezimiennych, zagubionych, wyobcowanych i małych”. O los człowieka narażonego na opresje Szajna upominał się najgłośniej. Wrażenia dopełnia ekspresyjna, nieregularnie rytmiczna muzyka Aleksandra Lasonia skomponowana do spektaklu „Ślady”.
Informacje na temat wydarzeń towarzyszących wystawie będą dostępne na stronie muzeum: https://muzeumslaskie.pl/

Kuratorka wystawy: Jolanta Niedoba
Czas trwania wystawy: 3.06.2022–8.01.2023

Józef Szajna urodził się 13 marca 1922 roku w Rzeszowie, zmarł 24 czerwca 2008 roku w Warszawie. Jeden z najwybitniejszych artystów świata teatru i sztuki. Malarz, scenograf, reżyser, teoretyk teatru, twórca autorskich, nowatorskich spektakli. Swoje prace przedstawiał na kilkuset wystawach indywidualnych i zbiorowych niemal na całym świecie. Twórca i dyrektor Centrum Sztuki Studio Teatr‑Galeria w Warszawie. Profesor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, założyciel i kierownik Podyplomowego Studium Scenografii. Doktor honoris causa kilku uniwersytetów. Uczestnik walki antyfaszystowskiej. Więzień obozów koncentracyjnych: Auschwitz i Buchenwald. Po wojnie studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. W latach 1955–1965 w Teatrze Ludowym w Nowej Hucie prowadził awangardowe działania plastyczne. Powstały wtedy spektakle: „Myszy i ludzie” J. Steinbecka (1956), „Imiona władzy” J. Broszkiewicza (1957), „Dziady” A. Mickiewicza (1962). W 1962 roku współrealizował z Jerzym Grotowskim „Akropolis” S. Wyspiańskiego w Teatrze 13 Rzędów w Opolu. Tworzył spektakle autorskie: „Faust”, „Replika” (1971), „Witkacy” (1972), „Gulgutiera” (1973), „Dante” (1974), „Cervantes” (1976), „Majakowski” (1978), „Ślady” (1992), „Szczątki” (1995), „Déballage” (1997). W 2007 roku położył kamień węgielny pod Kopiec Pamięci i Pojednania w Oświęcimiu – Mieście Pokoju.

W okresie okupacji niemieckiej był uczestnikiem ruchu oporu, działał w Związku Walki Zbrojnej, który dał początek AK. W styczniu 1941 roku został aresztowany na Słowacji, podczas próby przedostania się na Węgry. Był więziony kolejno w Muszynie, Nowym Sączu i Tarnowie, aż wreszcie w lipcu przetransportowano go do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau jako więźnia numer 18729.

Dodatkowe informacje:
Na terenie zewnętrznym Muzeum Śląskiego stanął pomnik „Przejście” wykonany według projektu Józefa Szajny, członka Międzynarodowej Rady Oświęcimskiej, pomysłodawcy Kopca Pamięci Ofiar Ludobójstwa i Pojednania Ludzi na Świecie. Pomnik pierwotnie miał stanąć w Oświęcimiu.
W 2000 roku podobny pomnik powstał w Rzeszowie, mieście, w którym urodził się Józef Szajna. Wykonany jest z brązu i ma nieco inne wymiary. Figura, która powstała w Oświęcimiu, jest jego drugą wersją.

Kształt pomnika nawiązuje do jednego z najważniejszych symboli, jakimi posługiwał się Józef Szajna w swojej twórczości od lat pięćdziesiątych, sylwety. W projekcie scenograficznym do spektaklu „Jaki piękny dzień” z 1958 roku, zrealizowanego w Starym Teatrze w Krakowie, pojawia się sygnalnie, by w „Rzeczy listopadowej” z 1969 roku (Teatr Śląski, Katowice) wybrzmieć w pełni. Jednym z najważniejszych dzieł Szajny jest instalacja „Reminiscencje” (1969–1990). Począwszy od 1969 roku (Warszawa, Lublin), w różnych wariantach, była prezentowana na wystawach sztuki światowej. Pierwsza wersja jest obecnie własnością Miejsca Pamięci Obozu Koncentracyjnego w Buchenwaldzie, od 1970 roku do niedawna była w rękach prywatnych. Muzeum Śląskie posiada w swoich zbiorach drugą wersję instalacji. Praca zawiera wizerunek prof. Ludwika Pugeta, pedagoga krakowskiej ASP zamordowanego w Auschwitz, oraz symboliczne wizerunki artystów pomordowanych w czasie II wojny światowej. Wycięta z obozowej fotografii sylweta przybrała formę tarczy, do której prowadzi brama – ślad opustoszałego po ofierze miejsca. Piętnaście sylwet różnej wielkości pokrywają mrowiska obozowych fotografii, płótna i sznury. Forma „Reminiscencji” przekształcała się z environmentu w scenografię, aż do słynnego spektaklu „Replika”. Połączona forma sylwety i bramy funkcjonuje u Szajny stale i multiplikuje od 1969 roku. W rzeźbie „Przejście” sylweta została odwiedziona od bramy, dając wrażenie otwartych drzwi. Na tabliczce umieszczono napis, który jest przekazem idei rzeźby:
Józef Szajna
Przejście

Rzeźba symbolizuje przejście od czasów pogardy dla podstawowych wartości człowieka do czasów poszanowania godności ludzkiej opartego na tolerancji, zaufaniu, miłości bliźniego oraz idei pojednania.
Wykonawca: Solvent Wistol SA
Wykonawca pomnika z 2010 roku, firma Solvent Wistol, przechowała obiekt i przekazała go Muzeum Śląskiemu. Rzeźba stanęła na terenie parkowym Muzeum dla upamiętnienia setnej rocznicy urodzin Szajny, ale i uhonorowania artysty światowej sławy mocno związanego z Katowicami.

Muzeum Śląskie