Urbanizacja a odporność miast na zmiany klimatu. Województwo śląskie opracowuje pierwszy w Polsce Regionalny Plan Adaptacji do zmian klimatu

Powierzchnia terenów zabudowanych i zurbanizowanych w województwie śląskim wynosi 14,8%, co stanowi najwyższy wskaźnik w kraju. Nic więc dziwnego, że to właśnie Katowice stały się miejscem spotkania poświęconego obszarom miejskim w kontekście zmian klimatu i ich adaptacji. W wydarzeniu, zorganizowanym przez Województwo Śląskie, uczestniczyli przedstawiciele Ministerstwa Klimatu i Środowiska oraz Instytutu Ochrony Środowiska – Państwowego Instytutu Badawczego, odpowiedzialnego za opracowanie Regionalnego Planu Adaptacji (RPA) dla województwa śląskiego. Jest to pierwszy tego rodzaju dokument strategiczny na poziomie regionalnym w Polsce.

Integralną część RPA stanowi diagnoza, opracowana na podstawie wiedzy naukowej, w tym wyników badań i analizy danych, także wiedzy bezpośrednio z regionu – analizy dokumentów i informacji od interesariuszy. Analiza w kontekście zmian klimatu objęła cały region, a jednym z kluczowych aspektów opracowanych w ramach dokumentu jest podatność obszarów zurbanizowanych województwa śląskiego na zmiany klimatu. 

– Nasze województwo ma najwyższy wskaźnik urbanizacji w Polsce, który jest niemal dwukrotnie większy niż średnia krajowa. Tak rozbudowana struktura przestrzenna nie mogłaby funkcjonować bez rozwiniętej infrastruktury technicznej i społecznej, obejmującej sieć transportową, układ osadniczy oraz powiązania gospodarcze. Ma to swoje odzwierciedlenie w strukturze komunikacyjnej, danych demograficznych oraz dynamice rozwoju miast i obszarów metropolitalnych. Wraz z rozwojem pojawiają się wyzwania, którym jako Zarząd Województwa chcemy sprostać. Opracowanie Regionalnego Planu Adaptacji do zmian klimatu ma na celu zwiększenie odporności całego województwa na skutki ekstremalnych zjawisk pogodowych, poprawę jakości życia mieszkańców oraz wspieraniezrównoważonego rozwoju regionu – komentuje Rafał Adamczyk, Członek Zarządu Województwa Śląskiego.

Prace nad RPA zbiegły się w czasie z wejściem w życie ustawy z dnia 27 grudnia 2024 roku o zmianie ustawy – Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw, która wprowadzaobowiązek opracowywania miejskich planów adaptacji do zmian klimatu przez wszystkie miasta o liczbie mieszkańców równiej lub większej niż 20 tys., do czego odniósł się obecny na spotkaniu przedstawiciel Ministerstwa Klimatu i Środowiska.

– Opracowanie Regionalnego Planu Adaptacji do zmian klimatu dla Województwa Śląskiego to ważna inicjatywa, która umożliwia skoordynowanie działań z zakresu polityki klimatycznej w regionie w różnych sektorach i na różnych obszarach, w tym tych szczególnie wrażliwych na skutki zmian klimatu. W tym procesie można podjąć zagadnienia, które przekraczają granice gmin, w szczególności miast średnich i dużych, posiadających już swoje plany adaptacji lub przygotowujących się do ich opracowania ze względu na wymogi Prawa ochrony środowiska. Jest to nowatorskie podejście do budowania odporności klimatycznej, które w przyszłości może być wzorem dla innych regionów lub inspiracją do zmian prawnych. Z tego powodu uczestniczymy w procesie od samego początku i obserwujemy jego efekty –powiedział Paweł Jaworski, Dyrektor Departamentu Adaptacji do Zmian Klimatu i Polityki Miejskiej w Ministerstwie Klimatu i Środowiska.

Dlaczego obszary zurbanizowane są tak ważne?

Skutki zmian klimatu w miastach mają kaskadowy charakter, oddziałując na całą strukturę miejską i prowadząc do szeregu wtórnych konsekwencji dla gospodarki, zdrowia publicznego, dobrobytu społecznego i jakości życia. Te zjawiska nie ograniczają się wyłącznie do obszarów miejskich, lecz mają dalekosiężny wpływ na otaczające regiony i kraj. Miasta, jako gęsto zaludnione centra aktywności, są szczególnie narażone na skutki ekstremalnych zjawisk pogodowych, takich jak fale upałów czy powodzie, które z kolei wpływają na infrastrukturę, dostęp do zasobów, sektory gospodarki oraz życie społeczeństwa. 

– Rosnący współczynnik urbanizacji to światowy megatrend, który jednocześnie jest mocno związany ze zmianami klimatu. To właśnie na terenach zurbanizowanych występuje złożona presja przestrzenna, wynikająca z intensywnego rozwoju budownictwa mieszkaniowego, inwestycji przemysłowych i transportowych. Funkcjonowanie miast jest głównym źródłem emisji gazów cieplarnianych, a jednocześnie miasta są obszarami, które najmocniej odczuwają konsekwencje zmian klimatu. Na prawie 1/4 powierzchni województwa śląskiegomieszka ponad 71% mieszkańców, dlatego adaptacja obszarów zurbanizowanych jest tak ważna – komentuje dr Agnieszka Kuśmierz z IOŚ-PIB, kierująca procesem opracowania RPA dla województwa śląskiego.

Dane demograficzne pokazują siłę oddziaływania obszarów zurbanizowanych w odniesieniu do danych dla całego województwa: ich gęstość zaludnienia jest niemal trzykrotnie wyższa (988,7 os./km2) niż w województwie (352,4 os./km2). W obrazie tym wyróżnia się dominująca pozycja subregionu centralnego, w szczególności obszaru Metropolii Górnośląskiej. Teren ten przeszedł znaczące przeobrażenia od tradycyjnego obszaru przemysłowego, skoncentrowanego na górnictwie, do nowoczesnej struktury postindustrialnej. Mimo postępujących pozytywnych zmian intensywne procesy urbanizacyjne w tym regionie prowadzą do pogłębiania problemów związanych ze zmianami klimatu, takimi jak wzrost temperatury powietrza. Dlatego tak ważne jest wprowadzenie działań adaptacyjnych o charakterze systemowym z poziomu regionalnego. Jednocześnie niezbędne jest wdrażanie działań odpowiednich dla konkretnych lokalizacji, zgodnie z ich specyficznymi warunkami i potencjałem lokalnym.

Zmiany klimatu na terenach zurbanizowanych

Na terenach zurbanizowanych występuje zjawisko miejskiej wyspy ciepła. Tereny te, ze względu na niskie albedo (zdolność powierzchni do odbijania promieni słonecznych) oraz brak, bądź znikomy udział terenów zieleni, kumulują ciepło, co prowadzi do wzrostu temperatury w porównaniu z otoczeniem. Różnice te mogą wynosić od kilku do nawet ponad 10°C. Przyczyniają się do tego takie czynniki jak zabudowa o dużej gęstości, infrastruktura drogowa oraz działalność człowieka (szczególnie w sektorach energetyki i transportu).

Ograniczona retencja naturalna w miastach zwiększa ryzyko zarówno powodzi, jak i suszy, co prowadzi do pogorszenia jakości życia mieszkańców. Gospodarka przestrzenna, prowadzona w sposób mało usystematyzowany, nie w pełni wykorzystuje potencjał ekosystemów do łagodzenia skutków zmian klimatu, co zwiększa wrażliwość obszarów zurbanizowanych na przyszłe zagrożenia klimatyczne.

Ekstremalne zjawiska pogodowe, takie jak burze, fale upałów czy gwałtowne opady, szczególnie dotkliwie uderzają w obszary miejskie. Powodują one nie tylko szkody materialne, ale także zagrażają zdrowiu i życiu mieszkańców, zwłaszcza osób starszych i chorych. Ograniczony udział obszarów zieleni w miastach sprawia, że mają mniejsze możliwości łagodzenia negatywnych skutków tych zjawisk. Ponadto rozkład terenów zieleni często nie jest dostosowany do potrzeb: brakuje ich w miejscach, gdzie gromadzą się ludzie, w pobliżu instytucji publicznych oraz placówek medycznych i edukacyjnych. W takich miejscach coraz bardziej potrzebna będzie ochrona przed upałami.

– Katowice to jedno z najbardziej zielonych miast w Polsce, a ponad 42% jego powierzchni zajmują lasy. Jesteśmy jednym z nielicznych ośrodków miejskich, który może poszczycić się „Zielonym budżetem obywatelskim”, dzięki któremu sami mieszkańcy mogą zgłaszać pomysły, które przyczynią się do poprawy środowiska naturalnego na terenie miasta, a wyłonione projekty są realizowane przez samorząd. Tylko w zeszłorocznej, piątej już edycji wyłoniono do realizacji 112 „zielonych” zadań o łącznej wartości blisko 3 mln zł. Partycypacja oraz błękitno-zielone inwestycje to priorytety Katowic w dążeniu do zrównoważonego rozwoju – powiedział Jarosław Makowski, Zastępca Prezydenta Miasta Katowice.

Dlaczego Regionalny Plan Adaptacji?

Aby przeciwdziałać ekstremalnym zjawiskom pogodowym, konieczne jest skoordynowane,strategiczne zarządzanie adaptacją, któremu ma służyć Regionalny Plan Adaptacji do Zmian Klimatu. Jest on elementem kształtowania polityki rozwoju i wizji regionu w kontekście coraz bardziej odczuwalnych zmian klimatu.

– Od lat aktywnie opracowujemy i wdrażamy strategie adaptacji do zmian klimatu, wykorzystując bogate doświadczenie naszych ekspertów w tworzeniu i koordynowaniu prac nad planami adaptacyjnymi. Możliwość tworzenia RPA, który jest pionierskim przedsięwzięciem, pozwala nam wykorzystać naszą wiedzę i doświadczenie na nowym, regionalnym poziomie, wspierając tym samym Województwo Śląskie w skutecznym dostosowaniu się do zmieniających się warunków klimatycznych. Adaptacja do zmian klimatu jest jednym z priorytetowych obszarów naszej działalności, a projekty realizowane przez Instytut – takie jak RPA, który jest powodem naszego dzisiejszego spotkania, Klimada, której trzecia odsłona jest w przygotowaniu, 44MPA czy CLIMCITIES – stanowią kluczowe narzędzia w skutecznym reagowaniu na współczesne wyzwania klimatyczne – powiedziała Ilona Jędrasik, Zastępca Dyrektora ds. zmian klimatu i współpracy międzynarodowej wIOŚ-PIB.

W ramach Regionalnego Planu Adaptacji (RPA) dla Województwa Śląskiego uwzględnione zostaną kluczowe działania, które pomogą regionowi dostosować się do zmieniających się warunków klimatycznych. Celem jest nie tylko adaptacja do nowych realiów, ale także zminimalizowanie negatywnych skutków zmian klimatu i budowanie odporności regionu naprzyszłe wyzwania.

Inicjatywa utworzenia RPA wpisuje się w szerszy kontekst unijnych celów klimatycznych i jest finansowana m.in. ze środków programu LIFE Unii Europejskiej, Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz budżetu Województwa Śląskiego. Dzięki wdrażaniu Regionalnego Planu Adaptacji, Katowice i inne miasta regionu mają szansę stać się liderami w zakresie transformacji obszarów zurbanizowanych w Polsce i Europie.

Województwo Śląskie chce zarówno inicjować współpracę, jak i wspierać samorządy lokalne w ich wysiłkach, przyczyniając się do lepszego dostosowania się regionu do zmian klimatu, a przez to do lepszej jakość życia mieszkańców, co jest priorytetem dla Zarządu Województwa.

Biuro Prasowe Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego