Inicjatywa #EndPlasticPollution, czyli jak przerwać zanieczyszczanie świata plastikiem

Kiedy 70 lat temu powstawała technologia umożliwiająca wytwarzanie plastiku na masową skalę, nie opracowano nawet koncepcji dla przetwarzania jego odpadów. Przewiduje się, że globalna łączna (od 1950r.) produkcja tworzyw sztucznych wzrośnie z 9,2 mld ton w 2017 r. do 34 mld ton w 2050 r¹. Aż 75% całego wyprodukowanego do dzisiaj  plastiku stało się odpadem (25% pozostaje w użyciu), z czego jedynie 9% poddane zostało recyklingowi² , a większość pozostałej części trafiła do spalarni i do… środowiska. Ponieważ problem plastikowych odpadów urósł dziś do rozmiarów globalnego kryzysu, w marcu 2022, podczas piątego Zgromadzenia ONZ ds. Środowiska (UNEA-5) państwa przyjęły rezolucję wzywającą do jego zakończenia. Nawiązując do jej postanowień, UNEP/GRID-Warszawa inauguruje inicjatywę #EndPlasticPollution.  

Podczas sesji kończącej UNEA-5, szefowie państw, ministrowie środowiska i inni przedstawiciele 175 krajów, zobowiązali się zawrzeć do 2024 r. międzynarodowe, prawnie wiążące porozumienie w sprawie przerwania zanieczyszczania świata plastikiem. Przyjęcie rezolucji UNEA 5/14 „Koniec z Zanieczyszczeniem Tworzywami Sztucznymi: w kierunku prawnie wiążącego instrumentu międzynarodowego” stało się historycznym wydarzeniem w walce z zanieczyszczeniem środowiska i wielkim osiągnięciem Programu ONZ ds. Środowiska (United Nations Environment Programme, UNEP). Rezolucja wymierzona jest przeciwko zanieczyszczeniu środowiska plastikiem i dotyczy pełnego cyklu życia plastiku, w tym jego produkcji, projektowania i zarządzania odpadami.   

Problem produkcji  

Część problemu zanieczyszczenia tworzywami sztucznymi rozpoczyna się już na wczesnym etapie cyklu życia plastiku — produkcji. Drobne przedprodukcyjne granulki z tworzywa sztucznego często przenikają do rzek i oceanów.  Oprócz granulek, naszym wodom zagrażają produkty uboczne produkcji — związki chemiczne, które mogą się kumulować w tkankach wodnej flory i fauny. Dowody wskazują, że chemiczne elementy struktury plastiku, które decydują o jego uniwersalności, to również te składniki, które mogą szkodzić ludziom i środowisku. Ludzie są wielokrotnie narażeni na działanie związków chemicznych z tworzyw sztucznych za pośrednictwem powietrza, kurzu, wody, żywności i produktów codziennego użytku.  

Nie bez znaczenia jest, że proces produkcji plastiku opiera się w znacznym stopniu na przetwarzaniu paliw kopalnych. Około 4% rocznej światowej produkcji ropy naftowej wykorzystywane jest jako surowiec w rafinacji tworzyw sztucznych. Prawie drugie tyle, zużywane jest do zasilania tego procesu. Produkcja tworzyw sztucznych jest więc zarówno energochłonna, jak i emisyjna sama w sobie. Emisje te zagrażają zdolności globalnej społeczności do osiągnięcia celów Porozumienia Paryskiego z 2015 r. Dlatego, reformując system produkcji plastiku, powinniśmy uwzględnić cały łańcuch produkcji tworzyw sztucznych. 

Problem projektowania  

Tworzywo sztuczne jest idealnym materiałem nadającym się na pomysłowe i pożyteczne zastosowania. Plastik ukształtował życie społeczne czyniąc je łatwiejszym i bezpieczniejszym. Dzięki plastikowi możliwe są sterylne worki infuzyjne, funkcjonalne protezy, kaski rowerowe, panele fotowoltaiczne, i wiele innych rozwiązań o powszechnym zastosowaniu. Plastik jest nam po prostu potrzebny. 

Jednak problem w tym, że wysoka użyteczność i stosunkowo niska cena sprawiły, że plastik stał się tworzywem stosowanym w produkcji masowo i lekkomyślnie. W rezultacie, jako tworzywo pierwszego wyboru plastik stosowany jest nie tylko tam, gdzie jest niezbędny, ale także do krótkotrwałych, często jednorazowych zastosowań. Ironią jest, że tworzywo tak trwałe jak plastik, stosowane jest do produkcji przedmiotów jednorazowego użytku. Przykładem tego paradoksu jest to, że plastikowa torba na zakupy, która rozkłada się nawet 1000 lat, zwykle służy konsumentowi przez 12 minut.  

W skali globalnej, rozpoczęliśmy produkcje plastiku na masową skalę zanim gotowy był system utylizacji plastikowych odpadów. Pierwsze torby foliowe zostały wprowadzone do obiegu w Szwecji w 1965 roku jako rozwiązanie ekologiczne, ograniczające wykorzystanie papieru i powstrzymujące wycinkę drzew. W rankingu zagospodarowania plastiku, opakowania są dzisiaj na pierwszym miejscu, stanowiąc aż 40% wyprodukowanej masy. Na drugim miejscu plasują się: dobra konsumpcyjne i artykuły gospodarstwa domowego (22%), co razem z opakowaniami stanowi 2/3 wszystkich plastikowych produktów. Choć pierwotnie tworzywa te miały być stosowane jako materiał zastępczy, który odciąża środowisko, z czasem stały się obciążeniem zmieniającym naturalne procesy środowiskowe. 

W projektowaniu produktów potrzebujemy rozwiązań holistycznych, uwzględniających różne branże i całą drogę cyklu życia plastiku. Z analizy UNEP wynika, że samo przejście na gospodarkę cyrkularną może do 2040 r. zmniejszyć ilość tworzyw sztucznych trafiających do oceanów o ponad 80%, zredukować produkcję pierwotnego plastiku o 55% oraz zmniejszyć emisje gazów cieplarnianych o 25%. Taka perspektywa utwierdza, że gra jest warta świeczki.  

Problem unieszkodliwiania  

UNEP alarmuje, że co minutę do oceanów trafia ciężarówka plastiku. Tworzywa sztuczne stanowią 85% wszystkich zanieczyszczeń mórz i oceanów. Prowadzi to do uszkodzenia lub załamania całych ekosystemów, np. obumierania raf koralowych (kontakt z plastikiem zwiększa ryzyko chorób koralowców z 4% do 89%), a w rezultacie do bezpowrotnej utraty całych gatunków morskiej fauny i flory. Ponad 1500 gatunków morskich i przybrzeżnych jest dotkniętych tym zanieczyszczeniem poprzez spożycie, uwikłanie lub inne zagrożenia. 

Kryzys dotyczy nie tylko odległych oceanów — do Bałtyku wpada 27 000 ton plastiku rocznie. Problem jednak nie kończy się na ekosystemach wodnych — szereg dowodów wskazuje, że mikroplastik (cząsteczki plastiku o średnicy mniejszej niż 5 mm) znajdujemy dziś w powietrzu, w wodzie pitnej, w żywności i… w naszych płucach, a nawet w jelitach noworodków. Jak widać, utylizacja plastiku jest zagadnieniem wymagającym pilnych rozwiązań i wsparcia legislacyjnego.  

Mikroplastik w oceanach może również zakłócać zdolność oceanów do pochłaniania i sekwestracji dwutlenku węgla. Oceany pochłonęły 20–40% całego antropogenicznego węgla wyemitowanego od początku ery przemysłowej. Mikroskopijne rośliny (fitoplankton) i zwierzęta (zooplankton) odgrywają kluczową rolę w biologicznej pompie węglowej, która wychwytuje węgiel na powierzchni oceanu i transportuje go do głębi oceanu, uniemożliwiając mu powrót do atmosfery. Na całym świecie plankton jest zanieczyszczony mikroplastikiem. Badania sugerują, że zanieczyszczenie plastikiem może zmniejszyć zdolność fitoplanktonu do wiązania węgla poprzez fotosyntezę oraz  zmniejszyć zdolność przetrwania zooplanktonu, który transportuje węgiel do głębin morskich. 

Zanieczyszczenie świata plastikiem wraz dwoma innymi kryzysami: klimatycznym i utraty bioróżnorodności, stanowi poważne zagrożenie dla systemu podtrzymania życia na Ziemi. Jak widzimy, kiedy te zagrożenia współwystępują, ich oddziaływanie nasila się. Rozwiązanie takiego problemu wymaga zmiany systemowej, korekt lub przekształceń w zapisach prawa, praktykach, dynamice zarządzania, normach społecznych i sposobie myślenia. 

Dlaczego właśnie teraz?    

Rezolucja UNEA 5/14 „Koniec z Zanieczyszczeniem Tworzywami Sztucznymi: w kierunku prawnie wiążącego instrumentu międzynarodowego wezwała do zakończenia zanieczyszczania świata plastikiem, zobowiązując kraje do zawarcia międzynarodowego, prawnie wiążącego porozumienia do końca 2024 roku. Tym samym, Organizacja Narodów Zjednoczonych wysyła wyraźny sygnał, że problem plastiku jest nie tylko ważny, ale jest pilny, ponieważ dwa lata na takie przedsięwzięcie to ogromne wyzwanie.   

Rezolucja opierając się na trzech wstępnych projektach uchwał, powołała Międzyrządowy Komitet Negocjacyjny, który już prowadzi prace w celu przygotowania projektu prawnie wiążącej umowy do końca 2024 r. Umowa ta będzie prawnie wiążącym instrumentem, odzwierciedlającym różnorodne alternatywy dotyczące pełnego cyklu życia tworzyw sztucznych, projektowania produktów i materiałów nadających się do ponownego użycia i recyklingu oraz potrzebę zacieśnionej współpracy międzysektorowej i międzynarodowej w celu ułatwienia stronom dostępu do technologii.  

UNEP/GRID-Warszawa inauguruje Inicjatywę #EndPlasticPollution   

Minimalizacja użycia, odzysk surowców, ponowne użycie, ale również zagospodarowanie odpadów, które juz trafiły do środowiska — to filary nowej inicjatywy UNEP/GRID-Warszawa na rzecz walki z zanieczyszczeniem plastikiem pod nazwą #EndPlasticPollution. Mając w swoich zasobach doświadczenie we wdrażaniu strategii zrównoważonego rozwoju, ogromną bazę informacji oraz ekspercki potencjał, UNEP/GRID-Warszawa tworzy platformę dyskusji i wymiany najlepszych praktyk między szerokim gronem interesariuszy, w tym środowiskiem naukowym i biznesem. Jej spodziewanym efektem będzie połączenie sił w działaniach przeciw zanieczyszczeniu plastikiem, którego jednym z efektów będzie wypracowanie rekomendacji dla Międzyrządowego Komitetu Negocjacyjnego. 

Celem inicjatywy jest przejście na inteligentne wykorzystanie plastiku, czyli eliminowanie go tam, gdzie nie jest potrzebny lub może być zastąpiony innymi materiałami, zarządzanie odpadami tak, aby mogły stać się surowcem wtórnym, zamiast zanieczyszczać naszą planetę.   

Inicjatywa #EndPlasticPollution skupi się przede wszystkim na branżach: retail, motoryzacyjnej, kosmetycznej, budowlanej, FMCG oraz odzieżowej. Łącząc przedstawicieli nauki i biznesu, rządy, samorządy, ekspertów oraz organizacje pozarządowe, #EndPlasticPollution zagwarantuje wypracowanie takich działań, które będą odpowiedzią na realne problemy i uwzględnią potrzeby wszystkich interesariuszy. Zwieńczeniem tych prac będą rekomendacje przedstawione w formie raportu oraz idące za tym wsparcie wdrożenia prawa międzynarodowego w naszym regionie.   

1. UNEP (2021). From Pollution to Solution: A global assessment of marine litter and plastic pollution. Nairobi. https://www.unep.org/resources/pollution-solution-global-assessment-marine-litter-and-plastic-pollution 
2. Geyer, R., Jambeckand, J. R., & Law, K. L. (2017). Production, Use, and Fate of All Plastics Ever Made. Science Advances. https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.1700782 

UNEP/GRID-Warszawa